KIM SỬ ĐỒ ĐAN NGỘT ĐIỂN TRUYỆN CHÚ DỊCH (QUYỀN 114) (金史徒單兀典傳注譯（卷114）注譯)

Kim Sử quyển 103: Đồ Đan Ngột Điển truyện chú dịch (金史白華傳•卷114)

徒單兀典，不知其所始，累官為武勝軍節度使，駐鄧州。尋遷中京留守，知金昌府事，駐洛陽。鄧及洛陽兀典皆城之，且招亡命千人，號「熊虎軍」，以剽掠南鄙為事。宋人亦時時報復，邊民為之搔動。兀典資性深刻，而以大自居，好設耳目，凡諸將官屬下及民家細事，令親昵日報之，務為不可欺。正大間，以兵部尚書權參知政事，行省事於徐州。自恃得君，論議之際，不少假貸。同列皆畏之。

天興元年正月，朝廷聞大兵入饒風，移兀典行省閿鄉，以備潼關。徒單百家為關陝總帥，便宜行事。百家馳入陝，榜州民雲：「淮南透漏軍馬，慮其道由潼關，勢不能守，縣鎮遷入大城，糧斛輜重聚之陝州，近山者入山寨避兵。」會阿裏合傳旨召兀典入援，兀典遂與潼關總帥納合合閏、秦藍總帥都點檢完顏重喜、安平都尉苗秀、蕩寇都尉術甲某、振武都尉張翼及虎威、鷹揚、葭州劉趙二帥，軍十有一萬、騎五千，盡撒秦藍諸隘之備。從虢入陝。同、華、閿鄉一帶軍糧數十萬斛，備關船二百餘艘，皆順流東下。俄聞大兵近，糧皆不及載，船悉空下。複盡起州民，連靈寶、硤石倉粟，遊騎至，殺掠不勝計。又遣陝州觀察副使兼規措轉運副使抹撚速也以船八十往運潼關、閿鄉糧，行及靈寶北河夾灘。義軍張信、侯三集壯士三百余，保老幼，立水柵。北將忽魯罕只乘淺攻之不能克，遇速也船至即降，大兵得此船遂破侯、張，殺戮殆盡。

是時陝州同知內族探春願從行省征進，兀典授以帥職，聽招在城民充軍。探春厚擬官賞。數日無一人，乃以兀典命招之，得壯士八百。宣差趙三三名偉，亦依探春招募，偉人所知識，不二日得軍八百餘，號「破敵軍」。兀典忌偉得眾，欲挾詐坑之。完顏素蘭時為同華安撫使，力諫乃止。尋以偉權興寶軍節度使，兼行元帥府事，領軍三百，屯金雞堡。大兵即知潼關焚棄，長驅至陝。賀都喜不待命出城迎戰，馬蹶幾為所獲，兀典易以一馬，遂下令不復令一人出，大兵亦去。自此潼關諸渡船筏俱盡，偉亦無船可渡矣。

初，兀典發閿鄉，拜天，賞軍，人白金三兩，將校有差。州之庫藏，軍資器械，為之一空。期日進發，已而不行，日造銀器及兵幕牌印，陝州及鹽司牌亦奪取之。又欲卻州民財物以資軍，素蘭諫之而止。二月戊午，乃行。有李先生者諫曰：「方今大兵俱在河南，河北空虛，相公可先取衛州，出其不意。彼知我軍在北，必分兵北渡，京師即得少寬，相公入援亦易為矣。」兀典大怒，以為泄軍機，斬之於市，遂行。軍士各以老幼自隨。州中亦有關中、河中遷避商賈老幼，亦倚兵力從行，婦女皆嫁士卒，軍中亦有強娶奪者。是日，軍出兩東門及南門，不遵洛陽路，乃由州西南徑入大山冰雪中。葭州劉、趙兩帥即日叛去，大兵以數百騎遙躡其後。明日，張翼軍叛往硃陽，入鹿盧關，大兵追及降之。山路積雪，晝日凍釋，泥淖及脛，隨軍婦女棄擲幼稚，哀號盈路。軍至鐵嶺，大兵潛召洛陽大軍從西三縣過盧氏，所至燒官民廬舍積聚，慮為金軍所據，又反守鐵嶺，以斷歸路。金兵知必死，皆有鬥志，然已數日不食，行二百里許，困憊不支，頗亦散走。於是完顏重喜先降，大軍斬于馬前。鄭倜劫苗英降，英不從，殺之，攜其首以降，於是士卒大潰。兀典、合閏提數十騎走山間，追騎禽得，皆殺之。先是，兀典嘗為鄧州節度使，世襲謀克黃摑三合時為宣差都總領，與兀典親厚，故決計入鄧。是役也，安平、蕩寇、鷹揚、振威諸都尉，及西安、金雞等軍，脫走者百才一二。

二月，素蘭竄歸，有報徒單百家言「行省至」，百家欲出迎，父老遮馬前哀訴雲：「行省複來，吾州碎矣，願無出迎。」百家曉之曰：「前日兀典，欲劫此州，為素蘭力勸而止，此行省非兀典，乃素蘭也。」父老乃聽百家出城。陝州自軍出。日有逃還者，百家皆撫納之，所得及萬人。百家又募收所棄甲仗。若獲二副，即以一與之，其一官出直買之，由是軍稍振。

五月，總帥副點檢顏盞領軍複立商州總帥。華州人王某立虢州，權刺史。七月，制旨召百家入援，以權西安軍節度使、行元帥事阿不罕奴十剌為金安軍節度使、關陝總帥。

九月，鞏昌知府元帥完顏忽斜虎入陝州，詔拜參知政事，行尚書省事。以河中總帥府經歷李獻能充左右司員外郎。獻能字欽叔，貞祐三年進士。複立山寨，安撫軍民。十月朔，制旨召忽斜虎赴南陽留山寺，以阿不罕奴十剌權參知政事，行省。

時趙偉為河解元帥，屯金雞堡，軍務隸陝省，行省月給糧以贍其軍。明年五月，麥熟，省劄令偉計置兵食，權罷月給。十月，偉軍食又盡，屢白陝省，雲無糧可給，偉私謂其軍言：「我與李員外郎有隙，坐視我軍饑餓，不為存恤。」於是自往永甯勸喻，偉頗為小民所信，往往獻糧，或導其發藏。南縣把隘軍提控以偉橫恣言於行省，行省遣趙提控者權元帥，守永寧元村寨，偉還金雞。

十一月冬至，大兵已攻破元村寨，偉攻解州不能下，於是密遣總領王茂軍士三十人入陝州。匿菜圃中凡三四日，乘夜，王茂殺北城邏卒，舉號召偉軍八百渡河，入城劫殺阿不罕奴十剌、李獻能、提控蒲鮮某、總領來道安，因誣奏：「奴十剌等欲反，臣誅之矣。」朝廷知其冤而莫敢詰，就授偉元帥左監軍，兼西安軍節度使，行總帥府事。食盡。括粟，粟又盡，以明年三月降大兵。或謂偉軍餉不繼，以劫掠自資，一日詣李獻能，獻能靳之，曰：「從宜破敵不易。」由是憾之。乃乘奴十剌宴飲不設備，選死士二十八人，夜由後河灘逾城而上，取餅爐碎石擲屋瓦門扇為箭鏃聲。州人疑叛軍多，不敢動，遂開門納軍。殺行省以下官屬二十一人，獻能最為所恨，故被害尤酷。

偉之變，絳州錄事張升字進之，大同人，戶工部令史出身，曾為漁陽簿，遷絳州錄事，謂知識者曰：「我本小人，受國家官祿，今日國家遭不幸，我不能從反賊。」言訖，赴水死，岸上數百人皆嗟惜之。

及徒單百家鄭西之敗，單騎間道數百里入京。為上言兀典等鐵嶺敗狀。於是籍重喜、合閏、兀典家貲，暴兀典為罪首，榜通衢雲。

KIM SỬ BẠCH HOA TRUYỆN CHÚ DỊCH (QUYỀN 114) (金史白華傳注譯（卷114）注譯)

Kim Sử quyển 103: Bạch Hoa truyện chú dịch (金史白華傳•卷114) 

白華，字文舉，庾州人。貞祐三年進士。初為應奉翰林文字。正大元年，累遷為樞密院經歷官。二年九月，武仙以真定來歸，朝廷方經理河北，宋將彭義斌乘之，遂由山東取邢、洺、磁等州。華上奏曰：「北兵有事河西，故我得少寬。今彭義斌招降河朔郡縣，駸駸及於真定，宜及此大舉，以除後患。」時院官不欲行，即遣華相視彰德，實擠之也，事竟不行。

Bạch Hoa, tự Văn Cử, người Dữu Châu. Trinh Hựu năm thứ ba (1216) đổ tiến sỹ. Ban đầu làm Ứng Phục Hàn Lâm Văn Tự. Năm đầu Chính Đại (1224), có công dời làm Khu Mật Viện Kinh Lược Quan. Năm thứ hai (1225) tháng chín, Võ Tiên từ Chân Định đến quy phục, triều đình mới kinh lí Hà Bắc, tướng Tống là Bàng Nghĩa Bân (1) thừa cơ, bèn từ Sơn Đông lấy các châu Hình, Minh, Từ. Bạch Hoa dâng tấu nói: "Quân Bắc sinh sự Hà Tây, cho nên ta mới được dễ thở đôi chút. Nay Bành Nghĩa Bân chiêu hàng quận huyện Hà Sóc, lan nhah đến tận Chân Định, nên đại cử quân với hắn, để trừ hậu họa." Thời Viện quan không muốn làm theo, lập tức sai Bạch Hoa gặp nhau với Bành Đức, thực ra là chèn ép Bạch Hoa, sự việc rốt cục không làm theo.

三年五月，宋人掠壽州，永州桃園軍失利，死者四百餘人。時夏全自楚州來奔。十一月庚申，集百官議和宋。上問全所以來，華奏：「全初在盱眙，從宋帥劉卓往楚州。州人訛言劉大帥來，欲屠城中北人耳。眾軍怒，殺卓以城來歸。全終不自安，跳走盱眙，盱眙不納，城下索妻孥，又不從，計無所出，乃狼狽而北，止求自免，無他慮也。」華因是為上所知。全至後，盱眙、楚州，王義深、張惠、范成進相繼以城降。詔改楚州為平淮府，以全為金源郡王、平淮府都總管，張惠臨淄郡王，義深東平郡王，成進膠西郡王。和宋議寢。四年，李全據楚州，眾皆謂盱眙不可守，上不從，乃以淮南王招全，全曰：「王義深、范成進皆我部曲而受王封，何以處我。」竟不至。

Năm thứ ba (1226), tháng năm, người Tống cướp Thọ Châu, Đào Nguyên Quân ở Vĩnh Châu thất lợi, người chết hơn bốn trăm. Bấy giờ Hạ Toàn tự Sở Châu chạy đến. Tháng mười một canh thân (), tập họp bách quan nghị hòa với Tống, hoàng thượng hỏi vì sao Hạ Toàn đến, Bạch Hoa tâu: "Toàn ban đầu ở Hu Dị, theo tướng soái Tống là Lưu Trác đến Sở Châu. Người trong châu nói ngoa lên là Lưu đại sư đến, muốn đồ sát người phương bắc trong thành. Dân chúng quân sỹ nổi giận, giết Trác đem thành đến quy hàng. Toàn rốt cục không tự thấy an toàn, bỏ trốn đến Hu Dị, Hu Dị không nạp, dưới thành tìm vợ và con gái, cũng không cho, nghĩ mãi không có nơi nào đến được, bèn chật vật ra bắc, chỉ cầu mình yên thân, chẳng lo âu gì nữa." Bạch Hoa nhân đó được hoàng thượng biết đến. Sau khi Hạ Toàn tới, Hu Di, Sở Châu, Vương Nghĩa Thâm, Trương Huệ, Phạm Thành Tiến nối nhau đem thành ra hàng. Chiếu đổi Sở Châu thành Bình Chuẩn phủ, cho Toàn làm Kim Nguyên Quận vương. Bình Chuẩn phủ Đô tổng quản. Trương Huệ làm Lâm Tri quận vương, Nghĩa Thâm làm Đông Bình Quận vương, Thành Tín làm Giao Tây Quận vương. Hòa nghị với Tống ngưng. Năm thứ tư (1227), Lý Toàn chiếm cứ SỞ Châu, dân chúng đều nói Hu Di không thể thủ, hoàng thượng không nghe, bèn cho Hoài Nam vương chiêu dụ Toàn, Toàn nói: "Vương Nghĩa Thâm, Phạm Thành Tiến đề là bộ khúc của ta mà thụ nhận vương phong, xử trí ta thế nào đây." Lại không đến.

是歲，慶山奴敗績於龜山。五年秋，增築歸德城，擬工數百萬，宰相奏遣華往相役，華見行院溫撒辛，語以民勞，朝廷愛養之意，減工三之一。溫撒，李辛賜姓也。

Năm ấy, Khánh Sơn Nô bại trận ở Quy Sơn. Năm thứ năm (1226), mùa thu, tăng cường xây dựng thành Quy Đức, ước khoảng vài trăm vạn nhân công, Tể tướng tấu sai Bạch Hoa trông coi phục dịch, Bạch Hoa thấy Hành khu mật viện Ôn Tát Tân, nói do dân lao khổ, triều đình có ý thương tình săn sóc, giảm một phần ba nhân công xuống. Ôn Tát, Lý Tân được tặng tính.

六年，以華權樞密院判官。上召忠孝軍總領蒲察定住、經歷王仲澤、戶部郎中刁璧及華諭之曰：「李全據有楚州，睥睨山東，久必為患。今北事稍緩，合乘此隙令定住權監軍，率所統軍一千，別遣都尉司步軍萬人，以璧、仲澤為參謀，同往沂、海界招之，不從則以軍馬從事，卿等以為何如？」華對曰：「臣以為李全借大兵之勢，要宋人供給饋餉，特一猾寇耳。老狐穴塚，待夜而出，何足介懷。我所慮者北方之強耳。今北方有事，未暇南圖，一旦事定，必來攻矣。與我爭天下者此也，全何預焉。若北方事定，全將聽命不暇，設不自量，更有非望，天下之人寧不知逆順，其肯去順而從逆乎！為今計者，姑養士馬，以備北方。使全果有不軌之謀，亦當發於北朝息兵之日，當此則我易與矣。」上沉思良久曰：「卿等且退，容我更思。」明日，遣定住還屯尉氏。

Năm thứ sáu (1227), cho Bạch Hoa làm Khu mật viện phán quan. Hoàng thượng cho triệu Trung hiếu quân tổng lĩnh Bồ Sát Định Trụ, Kinh lược Vương Trọng Trạch, Hộ bộ lang trung Tập Bích cùng Bạch Hoa mà dụ rằng: "Đất Lý Toàn chiếm cứ có Sở Châu, lâu ngày sẽ thành mối hoạn. Nay việc biên thùy phía bắc đã bớt cấp bách, cùng thừa lỗ hổng này ra lệnh định Quyền giám quân, soái lĩnh một nghìn quân, biệt sai Đô úy tư lĩnh một bộ binh, sai Bích, Trọng làm Tham mưu, cùng đến địa giới Nghi Châu và Hải Châu chiêu dụ chúng, không theo thì lấy quân mã hành sự, các khanh thấy thế nào?" Bạch Hoa đáp: "Thần cho rằng Lý Toàn mượn thanh thế đại binh, muốn người Tống cung cấp lương hướng. Hắn là một tên cướp cực kỳ giảo hoạt. Hồ ly già đào hang ổ, đợi đêm mới ra, sao đáng lo ngại. Cái thần lo chính là giặc phương bắc hùng mạnh. Nay phía bắc có chiến sự, chưa rảnh lo phương nam, một khi sự tình đã định, giặc (tức quân Mông Cổ) ắt đến công ta. Chính giặc Mông mới là kẻ tranh thiên hạ với ta, Toàn làm sao can dự vào việc ấy được. Nếu sự tình ở phía bắc đã định, Toàn sẽ nghê mệnh lệnh không kịp, giả như hắn ông tự lượng sức mình, càng làm việc vượt quá thân phận, thì người người trong thiên hạ sao không thể thấy ai nghịch ai thuận, họ dám bỏ thuận theo nghịch sao! Như nay kế rằng, tạm dưỡng binh mã, để bị bắc phương. Giả như Toàn quả có ý đồ mưu phản, thì cũng nổi lên ngày bắc binh dừng chiến, làm như thế thì ta dễ đối phó." Hoàng thượng trầm tự hồi lâu rồi nói: "Các khanh hãy lui ra, để trẫm nghĩ thêm." Ngày hôm sau, sai Định Trụ quay về đóng ở Úy Thị.

時陝西兵大勢已去，留脫或欒駐慶陽以擾河朔，且有攻河中之耗，而衛州帥府與恆山公府並立，慮一旦有警，節制不一，欲合二府為一，又恐其不和，命華往經畫之。初，華在院屢承面諭云：「汝為院官，不以軍馬責汝。汝辭辯，特以合喜、蒲阿皆武夫，一語不相入，便為齟齬，害事非細，今以汝調停之，或有乖忤，罪及汝矣。院中事當一一奏我，汝之職也。今衛州之委，亦前日調停之意。」

Bấy giờ binh ở Thiểm Tây đại thế đã lỡ, lưu Thoát Hoặc Biến đóng ở KHánh Dương để quấy phá Hà Sóc (tức phía bắc sông Hoàng Hà), vả lại có tinj tức công Hà Trung, mà Vệ Châu Sư phủ cùng Hằng Sơn Công cùng lập, sộ một khi có biến, tiết chết bất nhất, muốn hợp hai phủ làm một, lại sợ họ không biết, liền lệnh Bạch Hoa đến lo liệu. Ban đầu. Bạch Hoa ở trước mặt Khu Mật viện nhiều lần thừa mệnh chiếu dụ rằng: "Ngươi là Viện quan, không lấy việc quân mã trách ngươi. Ngươi lại có tài ăn nói, hết sức vì Hợp Hỉ và Bồ A đều là võ phu, một lời không lọt tai, liền có xích mích xung khắc, tổn hại đại sự không ít, nay cho ngươi điều đình chúng, nếu có gì trái khoáy, tội luận đến ngươi. Việc trong Khu mật viện đều nhất nhất tấu cho ta, đó là bổn phận của ngươi. Nay giao phó Vệ Châu, cũng là ý ngày trước cho người điều đình họ."

國制，凡樞密院上下所倚任者名奏事官，其目有三，一曰承受聖旨，二曰奏事，三曰省院議事，皆以一人主之。承受聖旨者，凡院官奏事，或上處分，獨召奏事官付之，多至一二百言，或直傳上旨，辭多者即與近侍局官批寫。奏事者，謂事有區處當取奏裁者殿奏，其奏每嫌辭費，必欲言簡而意明，退而奉行，即立文字，謂之檢目。省院官殿上議事則默記之，議定歸院，亦立檢目呈覆。有疑則復稟，無則付掾史施行。其赴省議者，議既定，留奏事官與省左右司官同立奏草，圓覆諸相無異同，則右司奏上。此三者之外又有難者，曰備顧問，如軍馬糧草器械、軍帥部曲名數、與夫屯駐地裏厄塞遠近之類，凡省院一切事務，顧問之際一不能應，輒以不用心被譴，其職為甚難，故以華處之。

Theo quốc chế, phàm quan chức dựa vào trên dưới nhậm chức trong Khu mật viện gọi là Tấu sự quan, trong đó chia thành ba loại, một là thụ nhận thánh chỉ, hai là tấu sự, ba là hảnh tỉnh bàn nghị sự, đều do một người làm chủ. Những người thụ nhận thánh chỉ, phàm viện quan tấu báo sự tình, hoặc hoàng thượng xử lý, rồi chỉ vời Tấu sự quan đến giao cho y, tấu chương dài tới một hai trăm lời, hoặc trực tiếp truyền ý chỉ của hoàng thượng, nếu nhiều lời thì cùng Cận thị cục quan phê viết. Việc tấu sự, là các bài tấu chương sau cùng tấu sự tình cần hoàng thượng phân biệt xử lý, những tấu chương ấy bài nào cũng dài dòng, ắt phải lời lẽ đơn giản mà rõ ý, bãi triều mới theo thứ tự xử lý, phải viết lại văn từ, gọi đó là hiệu mục. Hành tỉnh quan trên điện nghị sự thì thầm nhớ, nghị định xong thì quay về viện viết lại hiệu mục trình báo. Nếu có nghi vấn thì lại bẩm lên, không có thì giao cho Duyện sử thi hành. Những Hành tỉnh khu mật viện quan đó bàn nghị, bàn nghị đã định thì lưu lại tấu chương cho Nghị sự quan cùng Hành tỉnh tả hữu tư quan để họ cũng viết bản tháo bài tấu, để các thừa tướng xem xét, không có khác biệt gì, thì để Hữu tư dâng tấu. Ngoài ba loại này ra lại thêm khó là, có một loại gọi la Bị cố vấn, như quân mã lương thảo khí giới, tên và số lượng quân sư bộ khúc, cùng các cánh quân đồn trú trong các quan ải xa gần, phàm Hành tỉnh khu mật việt hết thảy sự vụ, nếu hỏi tới mà không thể ứng đáp, đều vì không tận tâm mà bị khiển trách, chức vụ ấy rất khó, nên cho Bạch Hoa làm.

五月，以丞相賽不行尚書省事于關中，蒲阿率完顏陳和尚忠孝軍一千駐邠州，且令審觀北勢。如是兩月，上謂白華曰：「汝往邠州六日可往復否？」華自量日可馳三百，應之曰：「可。」上令密諭蒲阿才候春首，當事慶陽。華如期而還。上一日顧謂華言：「我見汝從來凡語及征進，必有難色，今此一舉特銳于平時，何也？」華曰：「向日用兵，以南征及討李全之事梗之，不能專意北方，故以北向為難。今日異于平時，況事至於此，不得不一舉。大軍入界已三百餘里，若縱之令下秦川則何以救，終當一戰摧之。戰于近裏之平川，不若戰于近邊之險隘。」上亦以為然。

Tháng năm, cho Thừa tướng 

七年正月，慶陽圍解，大軍還。白華上奏：「凡今之計，兵食為急。除密院已定忠孝軍及馬軍都尉司步軍足為一戰之資，此外應河南府州亦須簽揀防城軍，秋聚春放，依古務農講武之義，各令防本州府城，以今見在九十七萬，無致他日為資敵之用。」五月，華真授樞密判官，上遣近侍局副使七斤傳旨云：「朕用汝為院官，非責汝將兵對壘，第欲汝立軍中綱紀、發遣文移、和睦將帥、究察非違，至於軍伍之閱習、器仗之修整，皆汝所職。其悉力國家，以稱朕意。」

八年，大軍自去歲入陝西，翱翔京兆、同、華之間，破南山砦柵六十餘所。已而攻鳳翔，金軍自閿鄉屯至澠池，兩行省晏然不動。宰相台諫皆以樞院瞻望逗遛為言，京兆士庶橫議蜂起，以至諸相力奏上前。上曰：「合達、蒲阿必相度機會，可進而進耳。若督之使戰，終出勉強，恐無益而反害也。」因遣白華與右司郎中夾谷八里門道宰相百官所言，並問以「目今二月過半，有怠歸之形，諸軍何故不動？」且詔華等往復六日。華等既到同，諭兩行省以上意。合達言：「不見機會，見則動耳。」蒲阿曰：「彼軍絕無糧餉，使欲戰不得，欲留不能，將自敝矣。」合達對蒲阿及諸帥則言不可動，見士大夫則言可動，人謂合達近嘗得罪，又畏蒲阿方得君，不敢與抗，而亦言不可動。華等觀二相見北兵勢大皆有懼心，遂私問樊澤、定住、陳和尚以為何如，三人者皆曰：」他人言北兵疲困，故可攻，此言非也。大兵所在，豈可輕料？是真不敢動。」華等還，以二相及諸將意奏之，上曰：」我故知其怯不敢動矣。」即復遣華傳旨諭二相云：「鳳翔圍久，恐守者力不能支。行省當領軍出關，宿華陰界，次日及華陰，次日及華州，略與渭北軍交手。計大兵聞之必當奔赴，且以少紓鳳翔之急，我亦得為掣肘計耳。」二相回奏領旨。華東還及中牟，已有兩行省納奏人追及，華取報密院副本讀之，言：「領旨提軍出關二十里至華陰界，與渭北軍交，是晚收軍入關。」華為之仰天浩歎曰：「事至於此，無如之何矣。」華至京，奏章已達，知所奏為徒然，不二三日鳳翔陷，兩行省遂棄京兆，與牙古塔起遷居民于河南，留慶山奴守之。

夏五月，楊妙真以夫李全死于宋，構浮橋于楚州之北，就北帥梭魯胡吐乞師復仇。朝廷覘知之，以謂北軍果能渡淮，淮與河南跬步間耳，遣合達、蒲阿駐軍桃源界滶河口備之。兩行省乃約宋帥趙范，趙葵為夾攻之計。二趙亦遣人報聘，俱以議和為名，以張聲勢。二相屢以軍少為言，而省院難之，因上奏云：「向來附關屯駐半年，適還舊屯，喘不及息，又欲以暑月東行，實無可圖之事，徒自疲而已。況兼桃源、青口蚊虻湫濕之地，不便牧養，目今非征進時月，決不敢妄動。且我之所慮，特楚州浮梁耳。姑以計圖之，已遣提控王銳往視可否。」奏上，上遣白華以此傳諭二相，兼領王銳行。二相不悅。蒲阿遣水軍虹縣所屯王提控者以小船二十四隻，令華順河而下，必到八里莊城門為期，且曰：「此中望八里莊，如在雲間天上，省院端坐，徒事口吻，今樞判親來，可以相視可否，歸而奏之。」華力辭不獲，遂登舟。及淮與河合流處，才及八里莊城門相直，城守者以白鷂大船五十溯流而上，占其上流以截華歸路。華幾不得還，昏黑得徑先歸，乃悟兩省怒朝省不益軍，謂皆華輩主之，故擠之險地耳。是夜二更後，八里莊次將遣人送款云：「早者主將出城開船，截大金歸路，某等商議，主將還即閉門不納，渠已奔去楚州，乞發軍馬接應。」二相即發兵騎、開船赴約，明旦入城安慰，又知楚州大軍已還河朔，宋將燒浮橋，二相附華納奏，上大喜。

初，合達謀取宋淮陰。五月渡淮。淮陰主者胡路鈐往楚州計事于楊妙真，比還，提正官郭恩送款于金，胡還不納，慟哭而去。合達遂入淮陰，詔改歸州，以行省烏古論葉裏哥守之，郭恩為元帥右都監。既而，宋人以銀絹五萬兩匹來贖盱眙龜山，宋使留館中，郭恩謀劫而取之，或報之于盱眙帥府，即以軍至，恩不果發。明日，宋將劉虎、湯孝信以船三十艘燒浮梁，因遣其將夏友諒來攻盱眙，未下。泗州總領完顏矢哥利館中銀絹，遂反。防禦使徒單塔剌聞變，扼罘山亭甬路，好謂之曰：「容我拜辭朝廷然後死。」遂取朝服望闕拜，慟良久，投亭下水死。矢哥遂以州歸楊妙真，總帥納合買住亦以盱眙降宋。

九月，陝西行省防秋，時大兵在河中，睿宗已領兵入界，慶山奴報糧盡，將棄京兆而東。一日，白華奏，偵候得睿宗所領軍馬四萬，行營軍一萬，佈置如此，「為今計者，與其就漢禦之，諸軍比到，可行半月，不若徑往河中。目今沿河屯守，一日可渡，如此中得利，襄、漢軍馬必當遲疑不進。在北為投機，在南為掣肘，臣以為如此便」。上曰：「此策汝畫之，為得之他人？」華曰：「臣愚見如此。」上平日銳于武事，聞華言若欣快者，然竟不行。

未幾，合達自陝州進奏帖，亦為此事，上得奏甚喜。蒲阿時在洛陽，驛召之，蓋有意於此矣。蒲阿至，奏對之間不及此，止言大兵前鋒忒木泬統之，將出冷水穀口，且當先禦此軍。上曰：「朕不問此，只欲問河中可搗否。」蒲阿不獲已，始言睿宗所領兵騎雖多，計皆冗雜。大兵軍少而精，無非選鋒。金軍北渡，大兵必遣輜重屯於平陽之北，匿其選鋒百里之外，放我師渡，然後斷我歸路與我決戰，恐不得利。」上曰：「朕料汝如此，果然。更不須再論，且還陝州。」蒲阿曰：「合達樞密使所言，此間一面革撥恐亦未盡，乞召至同議可否。」上曰：「見得合達亦止此而已，往復遲滯，轉致誤事。」華奏合達必見機會，召至同議為便。副樞赤盞合喜亦奏蒲阿、白華之言為是。上乃從之。召合達至，上令先與密院議定，然後入見。既議，華執合達奏帖舉似再三，竟無一先發言者。移時，蒲阿言：「且勾當冷水穀一軍何如。」合達曰：「是矣。」遂入見。上問卿等所議若何，合達敷奏，其言甚多，大概言河中之事與前日上奏時勢不同，所奏亦不敢自主，議遂寢。二相還陝，量以軍馬出冷水谷，奉行故事而已。十二月，河中府破。

九年，京城被攻。四月兵退，改元天興。是月十六日，並樞密院歸尚書省，以宰相兼院官，左右司首領官兼經歷官，惟平章白撒、副樞合喜、院判白華、權院判完顏忽魯剌退罷。忽魯剌有口辯，上愛幸之。朝議罪忽魯剌，而書生輩妒華得君，先嘗以語撼之，用是而罷。金制，樞密院雖主兵，而節制在尚書省。兵興以來，茲制漸改，凡是軍事，省官不得預，院官獨任專見，往往敗事。言者多以為將相權不當分，至是始並之。

十二月朔，上遣近侍局提點曳剌粘古即白華所居，問事勢至於此，計將安出。華附奏：「今耕稼已廢，糧斛將盡，四外援兵皆不可指擬，車駕當出就外兵。可留皇兄荊王使之監國，任其裁處。聖主既出，遣使告語北朝，我出非他處收整軍馬，止以軍卒擅誅唐慶，和議從此斷絕，京師今付之荊王，乞我一二州以老耳。如此則太后皇族可存，正如《春秋》紀季入齊為附庸之事，聖主亦得少寬矣。」於是起華為右司郎中。初，親巡之計決，諸將皆預其議，將退，首領官張袞、聶天驥奏：「尚有舊人諳練軍務者，乃置而不用，今所用者，皆不見軍中事體，此為未盡。」上問未用者何人，皆曰院判白華，上頷之，故有是命。

明日，召華諭之曰：「親巡之計已決，但所往群議未定，有言歸德四面皆水，可以自保者，或言可沿西山入鄧。或言設欲入鄧，大將速不泬今在汝州，不如取陳、蔡路轉往鄧下。卿以為如何？」華曰：「歸德城雖堅，久而食盡，坐以待斃，決不可往。欲往鄧下，既汝州有速不泬，斷不能往。以今日事勢，博徒所謂孤注者也。孤注雲者，止有背城之戰。為今之計，當直赴汝州，與之一決，有楚則無漢，有漢則無楚。汝州戰不如半途戰，半途戰又不如出城戰，所以然者何？我軍食力猶在，馬則豆力猶在。若出京益遠，軍食日減，馬食野草，事益難矣。若我軍便得戰，存亡決此一舉，外則可以激三軍之氣，內則可以慰都人之心。或止為避遷之計，人心顧戀家業，未必毅然從行。可詳審之。」遂召諸相及首領官同議，禾速嘉兀地不、元帥豬兒、高顯、王義深俱主歸德之議，丞相賽不主鄧，議竟不能決。明日，制旨京城食盡，今擬親出，聚集軍士于大慶殿諭以此意，諭訖，諸帥將佐合辭奏曰：「聖主不可親出，止可命將，三軍欣然願為國家效死。」上猶豫，欲以官奴為馬軍帥，高顯為步軍帥，劉益副之，蓋采輿議也，而三人者亦欲奉命。權參政內族訛出大罵云：「汝輩把鋤不知高下，國家大事，敢易承邪！」眾默然，惟官奴曰：「若將相可了，何至使我輩。」事亦中止。

明日，民間哄傳車駕欲奉皇太后及妃後往歸德，軍士家屬留後。目今食盡，坐視城中俱餓死矣。縱能至歸德，軍馬所費支吾復得幾許日。上聞之，召賽不、合周、訛出、烏古孫卜吉、完顏正夫議，餘人不預。移時方出，見首領官、丞相言，前日巡守之議已定，止為一白華都改卻，今往汝州就軍馬索戰去矣。遂擇日祭太廟誓師，擬以二十五之日啟行。是月晦，車駕至黃陵岡，復有北幸之議，語在《白撒傳》。

天興二年正月朔，上次黃陵岡，就歸德餫船北渡，諸相共奏，京師及河南諸州聞上幸河北，恐生他變，可下詔安撫之。是時，在所父老僧道獻食，及牛酒犒軍者相屬，上親為拊慰，人人為之感泣。乃赦河朔，招集兵糧，赦文條畫十餘款，分道傳送。二日，或有云：「昨所發河南詔書，倘落大軍中，奈泄事機何。」上怒，委近侍局官傳旨，謂首領官張袞、白華、內族訛可當發詔時不為後慮，皆量決之。是時衛州軍兩日至蒲城，而大軍徐躡其後。十五日，宰相諸帥共議上前，郎中完顏胡魯剌秉筆書，某軍前鋒，某軍殿后，餘事皆有條畫。書畢，惟不言所往，華私問胡魯剌，托以不知。是晚，平章及諸帥還蒲城軍中。夜半，訛可、袞就華帳中呼華云：「上已登舟，君不知之耶？」華遂問其由，訛可云：「我昨日已知上欲與李左丞、完顏郎中先下歸德，令諸軍並北岸行，至鳳池渡河。今夜平章及禾速嘉、元帥官奴等來，言大軍在蒲城曾與金軍接戰，勢莫能支，遂擁主上登舟，軍資一切委棄，止令忠孝軍上船，馬悉留營中。計舟已行數里矣。」華又問：「公何不從往？」云：「昨日擬定首領官止令胡魯剌登舟，余悉隨軍，用是不敢。」是夜，總帥百家領諸軍舟往鳳池，大軍覺之，兵遂潰。

上在歸德。三月，崔立以汴京降，右宣徽提點近侍局移剌粘古謀之鄧，上不聽。時粘古之兄瑗為鄧州節度使、兼行樞密院事，其子與粘古之子並從駕為衛士。適朝廷將召鄧兵入援，粘古因與華謀同之鄧，且拉其二子以往，上覺之，獨命華行，而粘古改之徐州。華既至鄧，以事久不濟，淹留於館，遂若無意於世者。會瑗以鄧入宋，華亦從至襄陽，宋署為制幹，又改均州提督。後范用吉殺均之長吏。送款於北朝，遂因而北歸。士大夫以華夙儒貴顯，國危不能以義自處為貶云。

用吉者，本姓孛術魯，名久住。初歸入宋，謁制置趙範，將以計動其心，故更姓名范用吉。趙怒其觸諱，斥之，用吉猶應對如故。趙良久方悟，且利其事與己符，遂擢置左右，凡所言動，略不加疑，遂易其姓曰花，使為太尉，改鎮均州。未幾，納款於北。後以家人誣以欲叛，為同列所害。

贊曰：白華以儒者習吏事，以經生知兵，其所論建，屢中事機，然三軍敗衄之餘，士氣不作，其言果可行乎。從瑗歸宋，聲名掃地，則猶得列于金臣之傳者，援蜀譙周等例云。

KIM SỬ (QUYỀN 103) HOÀN NHAN A LÝ BẤT TÔN, HOÀN NHAN THIẾT CA, NẠP LAN HỒ LỖ LẠT TRUYỆN CHÚ DỊCH (金史完顏阿里不孫、阿里不孫、納蘭胡魯剌傳注譯（卷103）注譯)

Kim Sử quyển 103: Hoàn Nhan A Lý Bất Tôn, Hoàn Nhan Thiết Ca, Nạp Lan Hồ Lỗ Lạt truyện chú dịch (金史完顏阿里不孫、阿里不孫、納蘭胡魯剌傳•卷103)

完顏阿里不孫

完顏阿里不孫，字彥成，曷懶路泰申必剌猛安人。明昌五年進士，調易州、忻州軍事判官、安豐縣令。補尚書省令史，除興平軍節度副使，應奉翰林文字，轉修撰，充元帥左監軍紇石烈執中經歷官。執中圍楚州，縱兵大掠，坐不諫正，決杖五十。大安初，改戶部員外郎、鈞州刺史。執中行樞密院於西京，複以為經歷官。改威州刺史。貞祐初，累遷國子祭酒，曆越王、濮王傅，改同知平陽府事，兼本路宣撫副使。召為兵部侍郎，遷翰林侍講學士。改陝西路宣撫副使，遷元帥左都監。改河平軍節度使、河北西路宣撫副使。改禦史中丞、遼東宣撫副使。再閱月，權右副元帥、參知政事、遼東路行尚書省事，賜禦衣、廄馬、安山甲。上京行省蒲察五斤奏其功，賜金百兩、絹百匹。

Hoàn Nhan A Lý Bất Tôn, tự Ngạn Thành, 

興定元年，真拜參知政事，權右副元帥，行尚書省、元帥府于婆速路，承制除拜剌史以下。不協。是時，蒲鮮萬奴據遼東，侵掠婆速之境，高麗畏其強，助糧八萬石。上京行省蒲察五斤入朝，遼東兵勢愈弱，五斤留江山守肇州，江山亦頗懷去就。及上京宣撫使蒲察移刺都改陝西行省參議官，而伯德胡土遂有異志。宣撫使海奴不迎制使，坐而受詔，阿里不孫械系之。頃之，阿里不孫輒矯制大赦諸道，眾乃稍安，而請罪於朝。

初，留哥據廣甯，知廣寧府事溫蒂罕青狗居蓋州，妻子留廣甯，與伯德胡土約為兄弟。青狗兵隸阿里不孫，內猜忌不協，蒲察移剌都嘗奏青狗無隸阿里不孫。宣宗乃召青狗，青狗不受詔，阿里不孫殺之。胡土乃怨阿里不孫。既而胡土率眾伐高麗，乃以兵戕殺阿里不孫。權左都監納坦裕與監軍溫蒂罕哥不靄、遙授東平判官參議軍事郭澍謀誅胡土，未敢發，會上京留守蒲察五斤遣副留守夾穀愛答、左右司員外郎抹撚獨魯詣裕計事。裕以謀告二人，二人許諾，遂召胡土至帳中殺之。阿里不孫已死，朝廷始得矯赦奏疏，詔有司獎諭。未幾，聞阿里不孫死于亂，詔贈平章政事、芮國公。納合裕真授左都監，哥不靄進一階，愛答、獨魯、郭澍遷官升職有差。

阿里不孫寬厚愛人，敏于吏事，能治劇要，識者以為用之未盡雲。

完顏鐵哥

完顏鐵哥，性淳直，體貌雄偉，粗通書。年二十四，襲父速頻路曷懶合打猛安。授廣威將軍。禦下惠愛。察廉，除臨海軍節度副使，改底剌颭詳穩。丞相襄行省于北京，鐵哥為先鋒萬戶，有功。丁母憂，服除，遷同知武勝軍節度使事，充右副元帥完顏匡副統，號平南蕩江將軍。攻光化軍，王統制以步騎出東門逆戰，鐵哥擊卻之，拔鹿角，奪門以入，遂克之。進攻襄陽，為前驅，獲生口，知江渡可涉處，陰植標以識之。大軍至，鐵哥導之濟，屢戰皆捷，以勞進官兩階。匡圍德安，鐵哥總領攻城，築壘于德安南鳳凰台，並城作甬道，立鵝車，對樓攻之，擊走張統制兵。時暑，還屯鄧州。兵罷，進官兩階，遷同知臨潢府事，改西南路副招討、宿州防禦使。貞祐二年，樞密使徒單度移剌以鐵哥充都統，入衛中都。遷東北路招討使，兼德昌軍節度使。

蒲鮮萬奴在咸平，忌鐵哥兵強，牒取所部騎兵二千，又召泰州軍三千及戶口遷咸平。鐵哥察其有異志，不遣。宣撫使承充召鐵哥赴上京，命伐蒲與路。既還，適萬奴代承充為宣撫使，摭前不發軍罪，下獄被害。諡勇毅。

納蘭胡魯剌

納蘭胡魯剌，大名路怕魯歡猛安人。性淳直，寡言笑，好讀書，博通今古。承安二年，進士第一，除應奉翰林文字。被詔括牛於臨潢、上京等路。丞相襄有田在肇州，家奴匿牛不以實聞，即械繫正其罪而盡括之。於是豪民皆懼，無敢匿者。使還，襄稱其能。居父喪盡禮，御史舉其清節。服除，轉修撰。平章政事僕散端舉廉能有文采，遷同知順天軍節度使事，從伐宋。以勞加朝請大夫，改禮部員外郎、曹州刺史。豪民僕散掃合立私渡于定陶間，逃兵盜劫，皆籍為囊橐，累政莫敢問。胡魯剌捕治之，窮竟其黨，闔郡肅然。改沃州。改南京路按察副使。貞佑二年，改泗州防禦使。召為吏部侍郎，遷絳陽軍節度使，權河東南路宣撫副使。是時兵興，胡魯剌完城郭，繕器械，料丁壯為鄉兵。延問耆老，招致儒士，咨以備禦之策。鹽米儲偫，勸富民出粟，郡賴以完。賜詔褒諭，加資善大夫，官其次子吾申。改權經略使，被召，以疾不能行，卒於絳州。

贊曰：泰和、貞祐，其間相去五年耳，故將遺老往往在焉。高琪得君，宿將皆斥外矣。高汝礪任職，舊臣皆守籓矣。假以重任，其實疏之。故石抹仲溫以下，以見當時之將校焉。

KIM SỬ HỘT THẠCH LIỆT HOÀN ĐOAN TRUYỆN CHÚ DỊCH (QUYỀN 103) (金史紇石烈桓端傳注譯（卷103）注譯)

Kim Sử quyển 103: Hột Thạch Liệt Hoàn Đoan truyện chú dịch (金史紇石烈桓端傳•卷103) 

紇石烈桓端，西南路忽論宋割猛安人，襲兄銀朮可謀可。泰和伐宋，充行軍萬戶，破宋兵二千于蔡州，加宣武將軍。自壽州渡淮，敗宋步騎一萬五千於鷂子嶺，遂克安豐軍。軍還，除同知懷遠軍節度事，權木典颭詳穩。大安三年，西京行省選充合紮萬戶，遙授同知清州防禦事，改興平軍節度副使，遙授顯德軍節度副使，徙遼東路宣撫司都統。敗移剌留哥萬五千眾於禦河寨，奪車數千兩，降萬餘人。加驃騎衛上將軍，遙授同知順天軍節度事。

Hột Thạch Liệt Hoàn Đoan, người Tây Nam Lộ Hốt Luận Tống Mãnh An, lủng tập Mưu Khắc của anh là Ngân Truật Khả. Niên hiệu Thái Hòa phạt Tống, sung làm Hành Quân Vạn Hộ, phá quân Tống hai nghìn người ở Thái Châu, gia phong Tuyên Vũ Tướng Quân. Tự Thọ Châu vượt sông Hoài, đánh bại một vạn năm nghìn bộ kỵ quân Tống ở Diêu Tử Lĩnh, rồi đánh lấy An Phong Quân. Quân quay về, làm Đồng Tri Hoài Viễn Quân Tiết Độ Sứ, nhậm chức Mộc Điển ? Tường Ổn. Đại An năm thứ ba (17 tháng 1 năm 1211 đến 4 tháng 2 năm 1212), Tây Kinh Hành Tỉnh tuyển sung vào Hợ[ Trát Vạn Hộ, nhậm chức Đồng Tri Thanh Châu Phòng Vệ Sự, đổi là Hưng Bình Quân Tiết Độ Sứ, nhậm chức Hiển Đức Quân Tiết Độ Phó Sứ, dời làm Liêu Đông Lộ Tuyên Phủ Tư Đô Thống. Hoàn Đoan đánh bại Di Lạt Lưu Ca () một vạn năm nghìn người ở Ngự Hà Trại, đoạt xe vài nghìn chiếc, khiến hơn vạn người hàng. Gia phong Phiêu Kỵ Vệ Thượng Tướng Quân, nhậm chức D(ồng Tri Thuận Thiên Quân Tiết Độ Sứ.

() Di Lạt Lưu Ca chính là Da Luật Lưu Ca. Xem Nguyên Sử, quyển 149.

貞祐二年，為宣差副提控，同知婆速路兵馬都總管，行府事。貞祐三年，蒲鮮萬奴取咸平、東京沈、澄諸州，及猛安謀克人亦多從之者。三月，萬奴步騎九千侵婆速近境，桓端遣都統溫蒂罕怕哥輦擊卻之。四月，複掠上京城，遣都統兀顏缽轄拒戰。萬奴別遣五千人攻望雲驛，都統奧屯馬和尚擊之。都統夾穀合打破其眾數千於三叉里。五月，都統溫蒂罕福壽攻萬奴之眾於大寧鎮，拔其壘，其眾殲焉。九月，萬奴眾九千人出宜風及湯池，桓端率兵與戰，其眾潰去，因招奄吉斡、都麻渾、賓哥、出臺、答愛、顏哥、不灰、活拙、按出、孛德、烈鄰十一猛安複來附，擇其丁男補軍，攻城邑之未下者。貞祐四年，桓端遣王汝弼由海道奏事，宣宗嘉其功，桓端遷遼海軍節度使、同知行府事，宣差提控如故。婆速路溫甲海世襲猛安、權同知府事溫蒂罕哥不靄遷顯德軍節度使，兼婆速府治中。權判官、前修起居注裴滿按帶遷兩階，升二等。王汝弼遷四階，升四等。余將士有功者，詔遼東宣撫承制遷賞。是歲，改邳州刺史，充徐州界都提控。

Trinh Hựu năm thứ hai (12 tháng 2 năm 1214 đến 31 tháng 1 năm 1215), Hoàn Đoan làm Tuyên Sai Phó Đề Khống, Đồng Tri Bà Tốc Lộ Binh Mã Đô Tổng Quản, làm việc ở Nguyên Soái Phủ Sự. Năm Trinh Hựu thứ ba (1 tháng 2 năm 1215 đến 20 tháng 1 năm 1216), Bồ Tiên Vạn Nô lấy các châu Hàm Bình, Đông Kinh Trầm, Trùng, nhiều người trong Mãnh An Mưu Khắc cũng theo y. Tháng ba (1 tháng 4 đến 30 tháng 4 năm 1215), Vạn Nô bộ kỵ chín nghìn xâm phạm gần vùng Bà Tốc, Hoàn Đoan sai Đô Thống Ôn Đế Hãn Bá Ca Liễn đánh chúng. Tháng tư (1 tháng 5 đến 29 tháng 5 năm 1215), lại cướp thành Thượng Kinh, sai Đô Thống Ngột Nhan Bát Hạt cự chiến. Vạn Nô sai năm nghìn người công Vọng Vân Trạch (đầm Vọng Vân), Đô Thống Áo Đôn Mã Hòa Thượng đánh chúng. Đô Thống Giáp Cốc Hợp Đạt phá vài nghìn tên ở Ta Xoa Lý. Tháng năm (1 tháng 5 đến 29 tháng 5 năm 1215), Đô Thống Ôn Đế Phúc Thọ tấn công quân chúng của Vạn Nô ở Đại Ninh Trấn, phá lũy của chúng, tiêu diệt chúng. Tháng chín (25 tháng 9 đến 10 tháng 3 năm 1215), quân chúng của Vạn Nô gồm chín nghìn người đi ra từ Nghi Phong và Thang Trì, Hoàn Đoan lĩnh binh giao chiến cùng chúng, quân Vạn Nô tan chạy, nhân đó chiêu gọi Yển Cát Oát, Đô Ma Hồn, Tân Ca, Xuất Đài, Đáp Ái, Nhan Ca, Bất Hôi, Hoạt Chuyết, Án Xuất, Bột Đức, Liệt Lân hết thảy mười một Mãnh An đến nội phụ, tuyển đinh nam từ đấy sung quân, công các thành ấp chưa bị hạ. Năm Trinh Hựu thứ tư (21 tháng 1 năm 1216 đến 7 tháng 2 năm 1217), Hoàn Đoan sai Vương Nhữ Bật từ hải đảo dâng tấu trần tình, Tuyên Tông vui vì công của Hoàn Đoan, Hoàn Đoản đổi làm Liêu Hải Tiết Độ Sứ, làm Đồng Tri Phủ Sự và Tuyên Sai Đề Khống như cũ. Ôn Giáp Hải thuộc Bà Tốc Lộ lũng tập Mãnh An, Ôn Đế Hãn Ca Bất Ái tạm nhận chức Đồng Tri Phủ Sự đổi làm Hiển Đức Quân Tiết Độ Sứ, kiêm chức Bà Tốc Phủ Trị Trung. Bùi Mãn Án Đái tạm nhận chức Phán Quan, Tiền Tu Khởi Cư Chú đổi hai giai (bậc), thăng hai đẳng. Vương Nhữ Bậc đổi làm quan bốn giai (cấp), thăng bốn đẳng. Các tướng sỹ có công còn lại thì chiếu cho Liêu Đông Tuyên Phủ Thừa Chế thưởng. Năm đó, Hoàn Đoan đổi làm Bi Châu Thứ Sử, sung làm Từ Châu Giới Đô Đề Khống.

紅祆賊數萬攻邳州，桓端破之于黃山。賊複來，桓端薄其營，走保北山，追擊敗之，溺沂水死者甚眾。賊數萬圍沂州，同知防禦事僕散撒合突圍出求救，桓端率兵赴之。撒合還入沂州，與桓端內外夾擊之，殺萬餘人，賊乃去。樞密副使僕散安貞上其功，因奏曰：「桓端天資忠實，深有計畫，曉習軍事，撒合勇而有謀，皆得軍民心，乞加擢用。」桓端進金紫光祿大夫，兼同知武寧軍節度事，提控如故。召為勸農副使，充都提控，屯陳州。

Giặc Hiên Hồng (tức giặc áo hồng) vài vạn công Bi Châu, Hoàn Đoan phá chúng ở Hoàng Sơn. Giặc lại đến, Hoàn Đoan tiến sát doanh trại chúng, giặc thoái lui giữ Bắc Sơn, truy kích đánh bại chúng, giặc chết đuối ở sông Nghi Thủy rất nhiều. Giặc vài vạn vây Nghi Châu, Đồng Tri Phòng Sự Trinh Bộc Tán Hợp phá vây ra cầu cứu, Hoàn Đoan soái binh hành quân đến. Tán Hợp quay lại vào Nghi Châu, cùng Hoàn Đoan nội ngoại giáp công chúng, giết hơn vài vạn, giặc bèn rút. Khu Mật Phó Sứ Tán Cải An Trinh báo công, nhân đó dâng tấu nói: "Hoàn Đoan thiên tư trung thực, có mưu kế sâu, hiểu rõ việc quân, Tát Hợp dũng cảm mưu lược, đều được lòng quân dân, xin gia phong lưu dụng." Hoàn Đoan được tiến quan làm Vinh Lộc Đại Phu, kiêm Đồng Tri Vũ Ninh Quân Tiết Độ Sứ, làm Đề Khống như cũ. Triệu làm Cần Nông Phó Sứ, sung làm Đô Đề Khống, đồn quân ở Trần Châu.

興定元年，自新息渡淮伐宋，破中渡店，至定城，以少擊眾，戰不留行。未幾，充宣差參議官，複渡淮，連破宋兵，獲其將沈俊，遷武衛軍副都指揮使。宋人城守不出，分兵攻其山寨水堡，殺獲甚眾。興定二年，遷鎮南軍節度使，權元帥右都監。數月，改武衛軍都指揮使，仍權右都監，行元帥府于息州。

Hưng Định năm thứ nhất (2 tháng 10 năm 1217 đến 27 tháng 1 năm 1218), tự Tân Tức vượt sông Hoài phạt Tống, công phá Trung Độ Điếm, đến Định Thành, lấy ít đánh nhiều, chiến dừng không hành quân tiếp. Không lâu sau, sung làm Tuyên Sai Tham Nghị Quan, lại vượt sông Hoài, phá quân Tống liên tục, bắt được tướng chúng là Trầm Tuấn, đổi làm Võ Vệ QUân Phó Đô Chỉ Huy Sứ. Người Tống thủ thành không ra, phân binh công đánh trại dựa núi và đồn ven sông, giết bắt được rất nhiều. Năm Hưng Định thứ hai (28 tháng 1 năm 1218 đến 17 tháng 1 năm 1219), đổi làm Trấn Nam Quân Tiết Độ Sứ, tạm nhậm chức Nguyên Soái Hữu Đô Giám. Mấy tháng sau, đổi làm Vũ Vệ Quân Đô Chỉ Huy Sứ, tạm làm Hữu Đô Giám, làm việc Nguyên Soái Phủ ở Tức Châu.

徐州行樞密院石盞女魯歡剛愎自用，詔桓端以本官權簽樞密院事，往代之。四年冬，上言：「竊聞宋人與李全將並力來攻，當預為之防。」樞密院奏可，召桓端與朝臣面議。尋有疾，賜太醫禦藥。五年正月，召至京師，疾病不能入見，力疾草奏，大略以南北皆用兵，當豫防其患，及防河數策。無何，卒，年四十五。敕有司給喪事。

Từ Châu Hành Khu Mật Viện Thạch Trản Nữ Lỗ Hoan cố chấp tự cho mình đúng, chiếu cho Hoàn Đoan với danh nghĩa là Quyền Thiêm Khu Mật Viện Sự đến thay hắn. Năm thứ tư (6 tháng 2 năm 1220 đến 24 tháng 1 năm 1221), hoàng thượng nói: "Trộm nghe người Tống và Lý Toàn sắp hợp lức đến đánh ta, nên dự tính phòng bị chúng" Khu Mật Viện tấu "Được". Cho với Hoàn Đoan cùng triều thần đến gặp và bàn bạc. Không lâu sau, Hoàn Đoan có bệnh, lệnh thái y chữa bệnh. Năm thứ năm, tháng giêng (25 tháng 1 năm 1221 đến 23 tháng 2 năm 1221), vời đến kinh sư, bệnh đau không thể vào gặp, ráng sức thảo tấu, đại lược vì dùng binh cả nam và bắc, nên phòng dự mối lo đến từ đấy, hiến vài kế sách phòng sông Hoàng Hà. Không lâu sau, mất, năm đó bốn mươi lăm tuổi. Sắc cho quan lại lo tang sự.

KIM SỬ (QUYỀN 103) HOÀN NHAN BỒ SÁT A LÝ, ÁO TRUÂN TƯƠNG, HOÀN NHAN BỒ LẠT ĐÔ, GIÁP CỐC THẠCH LÝ CA, TRUẬT GIÁP THẦN GIA TRUYỆN CHÚ DỊCH (金史蒲察阿里、奧屯襄、完顏蒲剌都、夾谷石里哥、朮甲臣嘉傳注譯（卷103）注譯)

Kim Sử quyển 103: Bồ Sát A Lí, Áo Truân Tương, Hoàn Nhan Bồ Lạt Đô, Giáp Cốc Thạch Lý Ca, Truật Giáp Thần Gia truyện chú dịch truyện chú dịch (金史蒲察阿里、奧屯襄、完顏蒲剌都、夾谷石里哥、朮甲臣嘉傳•卷103)

蒲察阿里

蒲察阿里，興州路人。以廕補官，充護衛十人長、武器署令，轉宿直將軍，遷右衛副將軍。宋兵犯分道鋪，馳驛赴邊，伺其入，以伏兵掩之。改提點器物局。泰和伐宋，從右副元帥匡為副統，攻宜城縣，取之。八年，以功遷武衛軍副都指揮使。大安元年，同知南京留守事，徙壽州防禦使，遷興平軍節度使。崇慶初，遷元帥右都監，明年，轉左都監。時都城被圍，道路梗塞，阿里由太原至真定，率師赴援，抵中山，不克進。貞祐二年，移駐大名。征河南鎮防軍圖再舉，眾既憚於行，而阿里遇之有厚薄，軍變，遇害，眾因逃散。宣宗詔元帥左都監完顏弼安集其軍，赦首惡以下，河南統軍司更加撫諭。

Bồ Sát A Lý, người lộ Hưng Châu. Vì ân trạch của cha ông mà được bổ làm quan, sung làm Hộ Vệ Trưởng mười người, Vũ Khí Thự Lệnh, Chuyển Sở Trực Tướng Quân, dời làm Hữu Vệ Phó Tướng Quân. Quân Tống xâm phạm vào Phân Đạo Phô, đặt trạm dịch ở biên cảnh. Bồ Sát A Lý đợi chúng vào rồi, đem phục binh đánh úp. Sau đó được đổi làm Đề Điểm Khí Vật Cục. Niên hiệu Thái Hòa (1201-1208) phạt Tống, theo Hữu Phó Đô Soái họ Khuông làm Phó Thống, công Tuyên Thành Huyện, lấy được. Năm thứ tám, vì có công nên chuyển làm Võ Vệ Quân Phó Tướng Chỉ Huy Sứ. Năm đầu Đại An (1209-1211), A Lý làm Thông Tri Nam Kinh Lưu Thủ Sự, chuyển làm Thọ Châu Phòng Ngự Sứ, dời làm Hưng Bình Quân Tiết Độ Sứ. Những năm đầu niên hiệu Sùng Khánh (1212-1213), dời làm Nguyên Soái Hữu Đô Giám, năm sau chuyển làm Tả Đô Giám. Bấy giờ đô thành bị vây, đạo lộ ách tắc, A Lý từ Thái Nguyên chuyển sang Chân Định, soái lĩnh quân đến cứu viện, đi đến Trung Sơn, không tiến tiếp được nữa. Trinh Hựu năm thứ hai (1214), dời đồn trú ở Đại Danh. Lại muốn toan tính cử quân chinh chiến ở Hà Nam, binh sỹ sợ sệt với việc phải đi, mà A Lý đãi ngộ họ có khi phong hậu có khi bạc bẽo, trong quân sinh biết, A Lý bị hại, quân chúng do vậy bỏ chạy tứ tán. Tuyên Tông chiếu cho Nguyên Soái Tả Đô Giam Hoàn Nhan Bật An chiêu tập quân của A Lý, tha cho những kẻ không phải chủ mưu thủ ác, Hà Nam Đô Thống Quân Tư phủ dụ thêm. 

奧屯襄

奧屯襄，本名添壽，上京路人。大定十年，襲猛安。丞相襄舉通練邊事，授崇義軍節度副使，改烏古里颭詳穩，召為都水少監、石州刺史。未幾，為平南蕩江將軍，以功升壽州防禦使，遷河南路副統軍兼同知歸德府事、昌武軍節度使，仍兼副統軍。崇慶改元，為元帥左都監，救西京，至墨穀口，一軍盡殪，襄僅以身免，坐是除名。明年，授上京兵馬使。宣宗即位，擢遼東路宣撫副使。未幾，改速頻路節度使，兼同知上京留守事。二年二月，為元帥右都監，行元帥府事于北京。五月，改留守，兼前職，俄遷宣撫使兼留守。

Áo Truân Tương, tên gốc là Thiêm Thọ, là người Thượng Kinh Lộ. Đại An năm thứ mười (1171), âm tập Mãnh An. Thừa Tướng Hoàn Nhan Tương đề cử làm Gián Biên Sự, thụ phong Sùng Nghĩa Quân Tiết Độ Sứ, đổi làm Ô Cổ Lý ? Tường Ổn, chiêu làm Đô Thủy Tiểu Giám, Thạch Châu Thứ Sử. Không lâu sau, làm Bình An Đãng Giang Tướng Quân, vì có công thăng chức làm Thọ Châu Phòng Ngự Sứ, dời làm Hà Nam Lộ Phó Đô Thống Quân kiêm Đồng Trị Quy Đức Phủ Sự, Xương Võ Quân Tiết Độ Sứ, vẫn kiêm làm Phó Thống Quân. Lúc đổi niên hiệu Sùng Khánh (1212-1213) làm Nguyên Soái Tả Đô Giám, cứu viện cho Tây Kinh, đến Hắc Cốc Khẩu, toàn quân bị tiêu diệt, chỉ mình Áo Truân Tương thoát thân, chịu tội trừ danh (). Năm sau (1214), nhậm chức Thượng Kinh Mã Sứ. Tuyên Tông lên ngôi, nhậm chức Liêu Đông Lộ Tuyên Phủ Phó Sứ. Không lâu au, đổi làm Tốc Tần Lộ Tiết Độ Sứ, kiêm Đồng Tri Thượng Kinh Lưu Thủ Sự. Năm thứ hai, tháng hai, làm Nguyên Soái Hữu Đô Giám, đảm được việc của Nguyên Soái Phủ ở Bắc Kinh. Tháng năm, đổi làm Lưu Thủ, kiêm chức đã kể trên, không lâu sau dời làm Tuyên Phủ Sứ kiêm Lưu Thủ. 

() Nguyên Sử Thái Tổ Bản Kỷ quyển 1 ghi là:

秋，圍西京。金元帥左都監奧屯襄率師來援，帝遣兵誘至密穀口，逆擊之，盡殪。

Mùa thu, vây Tây Kinh. Nguyên Soai Tả Đô Giám nhà Kim là Áo Đôn Tương soái lĩnh binh sư đến cứu, hoàng đế sai quân dụ đến Mật Cốc Khẩu, nghịch đánh chúng, giết sạch.

Mật Cốc Khẩu ở đây ắt là Hắc Cốc Khẩu trong truyện.

十一月，詔諭襄及遼東路宣撫使蒲鮮萬奴、宣差蒲察五斤曰：「上京、遼東，國家重地，以卿等累效忠勤，故委腹心，意其協力盡公，以徇國家之急。及詳來奏，乃大不然，朕將何賴。自今每事同心，並力備禦，機會一失，悔之何及！且師克在和，善鈞從眾，尚懲前過，以圖後功。」三年正月，襄為北京宣差提控完顏習烈所害。未幾，習烈複為其下所殺，詔曲赦北京。

Tháng mười một, chiếu dụ Áo Truân Tương cùng Liêu Đông Lộ Tuyên Phủ Sứ Bồ Tiên Vạn Nô, Tuyên Sai Bồ Sát Ngũ Cân nói: "Thượng Kinh, Liêu Đông là đất trọng yếu của quốc gia, nên các khanh hay trung cẩn lập công, cho nên trẫm ủy thác tâm phúc, ý muốn các khanh hiệp lực tận vì việc công, để cứu quốc gia khỏi sự nguy cấp. Đến lúc trẫm đọc tường tận tấu các khanh gửi đến, bèn không phải như vậy, trẫm còn biết dựa vào ai đây. Tự nay mỗi khi làm việc đồng tâm đồng lòng, hiệp lực phòng bị, cơ hội một khi để mất, hối cũng không kịp nữa rồi! Vả quân sư có thắng là do hòa mục, các khanh hòa hợp, nghe theo lời mọi người, còn răn tội trước, để mưu lập công sau này." Năm thứ ba, tháng giêng, Tương bị Bắc Kinh Tuyên Sai Đề Khống Hoàn Nhan Tập Liệt hại. Không lâu sau, Tập Liệt lại bị thủ hạ giết chết. Tuyên dụ đại xá Bắc Kinh. ()

Kim Sử, Tuyên Tông Bản Kỷ, quyển 14 ghi:

乙亥，。北京軍亂，殺宣撫使奧屯襄。

Ất Hợi, quân ở Bắc Kinh làm loạn, giết Tuyên Phủ Sứ Áo Đôn Truân.

完顏蒲剌都

完顏蒲剌都，西南路按出灰必剌罕猛安人。充護衛，除泰定軍節度副使。以憂去官，起複唐古部族節度副使，徙安國軍，移颭詳穩，累官原州刺史。坐買部內馬虧直，奪官一階，降北京兵馬都指揮使、甯遠軍刺史，曆同知臨洮府、西京留守事。崇慶元年，遷震武軍節度，備禦有功，遷一官。貞祐初，置東西面經略司，就充西面經略使，上言：「管內大和嶺諸隘屯兵，控制邊要。行元帥府輒分臣兵萬二千戍真定，餘眾不足守禦，近日複簡精銳二千七百人以往。今見兵不滿萬，老羸者十七八。臣死固不足惜，顧國家之事不可不慮，新設經略移文西京、太原、河東取軍馬，大數並稱非臣所統。」詔真定元帥府還其精銳二千七百人。西京、太原、嵐州有警急，約為應援。州郡皆不欲屬經略司，遂罷經略官，入為簽樞密院事，改左副點檢。四年，遷兵部尚書，興定元年，致仕。四年，卒。

Hoàn Nhan Bồ Lạt Đô, người thuộc Tây Nam Lộ An Xuất Hôi Tất Lạt Hãn Mãnh An. Được sung làm hộ vệ, nhậm chức Thái Định Quân Tiết Độ Phó Sứ, vì chịu tang mà bỏ không làm quan, sau lại khởi dụng làm Đường Cổ Bộ Tộc Tiết Độ Phó ứ, chuyển sang An Quốc Quân, dời làm ? Tường Ổn, nhiều lần làm Nguyên Châu Thứ Sử. Bị tội do hao tổn khi mua ngựa từ bộ tộc, truất quan một cấp, giáng làm Bắc Kinh Binh Mã Đô Chỉ Huy Sứ, Ninh Viễn Quân Thứ Sử, làm qua chức Đồng Tri Lâm Thao Phủ, Tây Kinh Lưu Thủ Sự. Năm đầu Sùng Khánh (1212) , dời làm Chấn Võ Quân Tiết Độ Sứ, phòng bị có công, thăng một cấp quan. Những năm đầu Trinh Hựu (tháng 9 năm 1213-tháng 9 năm 1217), đặt Đông Tây Diện Kinh Lược Tư, được sung làm Tây Diện Kinh Lược Sứ. Dâng tấu nói: "Thần quản hạt Đại Hòa Lĩnh ải đều có đồn binh, khống chế nơi hiểm yếu biên cương, Hành Nguyên Soái Phủ phân binh của thần một vạn hai nghìn đồn Chân Định, còn lại không đủ phòng thủ. Gần đây lại tinh giản tinh đi quân tinh nhuệ hai nghìn bảy trăm người. Nay thần thấy quân không đầy một vạn, binh sỹ già yếu chiếm bảy tám phần mười. Thần có chết mà cố thủ cũng không đáng tiếc, chỉ đoái trông việc của quốc gia không thể không lo, gần đây Kinh Lược Tư vừa đặt gửi thư cho Tây Kinh, Thái Nguyên, Hà Đông chiêu tập quân mã, đại đa số không phải do thần thống lĩnh." Xuống chiếu cho Nguyên Soái Phủ trả về hai nghìn bảy trăm quân tinh nhuệ. Tây Kinh, Thái Nguyên, Lam Châu cáo cấp, ước hẹn làm ứng viện. Châu quận đều không muốn thuộc Kinh Lược Tư, bèn bãi chức Kinh Lược Tư Quan, Bồ Lạt Đô vào triều làm Thiêm Khu Mật Viện. Năm thứ tư (1217), dời làm Binh Bộ Thượng Thư. Năm đầu Hưng Định (1217), từ quan về hưu. Năm thứ tư (1222), mất.

夾谷石里哥

夾谷石里哥，上京路猛安人。明昌五年進士，泰州防禦判官，補尚書省令史，曆臨潢、婆速路都總管判官，累除刑部主事，改薊州副提控，駐軍大名。俄遷翰林待制，為宿州提控。與山東宣撫完顏弼攻大沫堌，賊眾千余逆戰，石里哥以騎兵擊之，盡殪。提控沒烈入自北門，遂擒劉二祖。以功遷武衛軍副都指揮使。坐前在宿州掠良人為生口，當死，特詔決杖八十。徙洺州防禦使、山東路副統軍。坐不時進兵，往宿遷取妻子，解職。起為東平行軍提控。興定元年，破宋兵於宿州，以功遙授安化軍節度使，移定海軍，卒。

Giáp Cốc Thạch Li Ca, là người Thượng Kinh Mãnh An. Năm Minh Xương thứ năm (1195) đổ tiến sỹ, làm Thái Châu Ngự Sử Phán Quan, bổ nhiệm làm Thượng Thư Tỉnh Lệnh Sử, từng kinh lịch Lâm Hoàng, Bà Tốc Lộ Đô Tổng Quản Phán Quan, nhiều lần làm Hình Bộ Chủ Sự, đổi làm Kế Châu Phó Đề Khống, đóng quân ở Đại Danh. Không lâu sau dời làm Hàn Lâm Thị Chế, làm Túc Châu Đề Khống. Li Ca cùng Sơn Đông Tuyên Phủ (Sứ) Hoàn Nhan Bật công Đại Mạt Cố, giặc đông hơn nghìn người ra nghịch chiến, Thạch Lý Ca lấy kỵ binh đánh chúng, giết sạch. Đề Khống MỘt Liệt từ cửa bắc vào, bắt được Lưu Nhị Tổ. Vì có công chuyển làm Vũ Vệ Quân Phó Đô Chỉ Huy Sứ. Mắc tội do cướp nô lệ của lương dân tại Túc Châu, đáng nhẽ bị xử tử, đặc chiếu đánh tám mươi trượng. Dời làm Danh Châu Phòng Vệ Sứ, Sơn Đông Lộ Phó Thống Quân. Bị tội do tiến quân không đúng hẹn, cướp thê tử của Túc Thiên, bãi quan. Sau đó được khởi dụng làm Đông Bình Hành Quân Đề Khống. Năm đầu Hưng Định (1217), phá quân Tống ở Túc Châu, vì có công thụ phong An Hóa Quân Tiết Độ Sứ, dời làm Định Hải Quân Tiết Độ Sứ, mất.

朮甲臣嘉

朮甲臣嘉，北京路猛安人，襲父謀克。泰和伐宋，隸陝西完顏綱麾下。曆通州、海州同知軍州事。貞祐二年，除武器署丞。救集甯有功，遷河南統軍判官、拱衛直副都指揮使、河南治中，遙領綏州刺史兼延安治中，就遷同知府事，改同知河間府事。興定元年，行樞密院于壽州，由壽、泗渡淮伐宋。二年二月，破宋兵三千於漸湖灘，斬三百級。有詔蹂踐宋境上，毋深入。臣嘉駐霍丘楂岡村，縱輕騎鈔掠，焚毀積聚。獲宋諜者張聰，知宋兵二千屯高柳橋，老幼甚眾，其寨兩城，環之以水。臣嘉遣張聰持牒招之，不從。先令水軍徑渡攻之。軍士牛青操戈刺門卒，皆披靡散去，遂登陴，大軍繼之，夷其寨而還。遇宋兵數千于梅景村。臣嘉伏兵林間，以步卒誘致之，伏發，宋兵潰，追奔十餘里，生擒其將阮世安等五人，獲器仗甚眾。七月，賞征南功，升職一等，遷元帥右都監，充陝西行省參議官。四年，兼金安軍節度使。五年，改知延安府事，轉左都監，駐兵京兆。元光元年，卒。

Truật Giáp Thần Hi, người thuộc Bắc Kinh Lộ Mãnh An, lũng tập (kế thừa) mưu khắc của cha. Thái Hòa phạt Tống (1206), Thần Hi là bộ thuộc của Thiểm Tây Hoàn Nhan Cương. Từng kinh lịch Thông Châu và Hải Châu Đồng Tri Quân Châu Sự. Trinh Hựu năm thứ hai (1214), làm Vũ Khi Thự Thừa. Do cứu viện Tập Ninh có công, dời làm Hà Nam Thống Quân Phán Quan, Củng Vệ Trực Phó Đô Chỉ Huy Sứ, Hà Nam Trị Trung, nhận chức Tuy Châu Thứ Sừ kiêm Diên An Trị Trung, dời làm Đồng Tri Phủ Sự, đổi làm D(ông Tri Hà Gian Phủ Sự. Năm đầu Hưng Đinh (1217), lo sự vụ ở Khu Mật Viện tại Thọ Châu, từ Thọ, Tứ Châu vượt sông Hoài phạt Tống. Năm thứ hai (1218), tháng hai, phá bao ngàn quân Tống ở Tiệm Hồ Than, chém ba trăm thủ cấp. Có chiếu giẫm đạp biên cảnh nước Tống, không vào sâu, Thần Hi trú binh ở huyện Hoắc Khấu, thôn Tra Cương. Thả tinh kỵ cướp phá, đốt lương thảo tích trữ của địch. Bắt được gián điệp của Tống là Trương Tổng, biết quân Tống hai nghìn đồn ở Cao Liễu Kiều, già trẻ đi theo rất nhiều, trại của chúng có hai tường thành, bao vây bởi nước. Thần Hi sai Trương Tổng cầm điệp thư chiêu dụ chúng, không theo. Trước hết lệnh thủy quân vượt sông tấn công chúng, binh sỹ tên Ngưu Thanh cầm kích đâm sỹ tốt giữ cửa, khiến chúng phân tán đi, rồi leo lên gờ tường thấp, đại quân tiến tiếp theo sau, san phẳng trại chúng rồi về. Gặp quân Tống vài ngàn ở Mai Cảnh Thôn. Thần Hi phục binh trong rừng, dùng bộ tốt dụ chúng đến, phục binh  nổi lên, quân Tống bỏ chạy, truy theo hơn mười lý, bắt sống được tướng chúng là bọn Nguyễn Thế An, đoạt được rất nhiều khí trượng. Tháng bảy, thưởng công chinh phạt phương nam, thăng chức một cấp, dời làm Nguyên Soái Hữu Đô Giám, đồn binh ở Kinh Triệu. Năm đầu Nguyên Quang (1222), mất.

KIM SỬ (QUYỀN 103) HOÀN NHAN TÁ, HOÀN NHAN GIẢO TRỤ, THẠCH MẠT TRỌNG ÔN, Ô CỔ LUẬN LỂ TRUYỆN CHÚ DỊCH (金史完顏、完顏齩住、石抹仲溫、烏古論禮傳注譯（卷103）注譯)

Kim Sử quyển 103: Hoàn Nhan Tá, Hoàn Nhan Giảo Trụ, Thạch Mạt Trọng Ôn, Ô Cổ Luận Lể truyện (金史完顏、完顏齩住、石抹仲溫、烏古論禮傳•卷103)

完顏佐、完顏齩住

完顏佐，本姓梁氏，初為武清縣巡檢。完顏齩住，本姓李氏，為柳口鎮巡檢。久之，以佐為都統，齩住副之，戍直沽寨。貞祐二年，乣軍遣張暉等三人來招佐，佐執之。翌日，劉永昌率眾二十人持文書來，署其年曰天賜，佐擲之，麾眾執永昌，及暉等並斬之。宣宗嘉其功，遷佐奉國上將軍，遙授德州防禦使，齩住鎮國上將軍，遙授同知河間府事，皆賜姓完顏氏。詔曰：「自今有忠義如是者，並一體遷授。」

Hoàn Nhan Tá, họ gốc là họ Lương. Ban đầu làm Võ THanh Huyện Tuần Kiểm. Hoàn Nhan Giảo Trụ, họ gốc là họ Lý, làm Khanh Khẩu Trấn Tuần Kiểm. Ít lâu sau, cho Tá làm Đô Thống, Giảo Trụ làm phó, phòng thủ Trực Cô Trại. Năm Trinh Hựu thứ hai, Củ quân (乣軍: tức quân đóng miền Bắc biên giới thời Liêu-Kim, gồm các bộ tộc ít người) gửi bọn Trương Huy ba người đến chiêu hàng Hoàn Nhan Tả, Tả bắt chúng. Hôm sau, Lưu Vĩnh Xương soái lĩnh bộ chúng hai mươi người cầm thư đến, gọi niên hiệu của mình là Thiên Tặng, Tá ném thư đi, chỉ huy quân chúng bắt Vĩnh Xương, chém hắn cùng với bọn Trương Huy. Tuyên Tông vui vì công ấy, cho đổi Tá làm Phụng Quốc Tướng Quân, nhận từ xa chức Đức Châu Phòng Vệ Sú, Giảo Trụ làm Trấn Quốc Thượng Tướng Quân, nhận chức từ xa làm Đồng Tri Hà Gian Phủ Sự, đều tặng cho họ Hoàn Nhan. Trong chiếu viết: "Tự nay có những người trung nghĩa như thế, đều một thể phong chức thụ nhận."

　　贊曰：古者天子胙土命氏，漢以來乃有賜姓。宣宗假以賞一時之功，郭仲元、郭阿鄰以功皆賜國姓。女奚烈資祿、烏古論長壽皆封疆之臣而賜以他姓。貞祐以後，賜姓有格。夫以名使人，用之貴則貴，用之賤則賤，使人計功而得國姓，則以其貴者反賤矣。完顏霆、完顏佐皆賜國姓者，並附於此。

Khen rằng: Thời cổ Thiển Tử báo đền bằng đất đai và phong cho họ, từ thời Hán đến này đều tặng họ. Ví như Kim Tuyên Tông tặng thưởng một lúc những công ấy, Quách Trọng Nguyên, Quách A Lân vì công tính mà được tặng quốc tính. Nữ Hề Liệt Tư Lục và Ô Cổ Luận Trường Thọ đều là bậc hạ thần nơi biên cương mà được tặng họ khác. Từ niên hiệu Trinh Hựu về sau, tặng họ có quy cách. Phàm việc lấy tên họ sai khiến người khác, lấy cao quý tặng cao quý, lấy thấp hèn tặng thấp hèn, khiến cho người ta kể công mà đạt quốc tính, thì khiến kẻ cao quý thành thấp hèn. Hoàn Nhan Đình và Hoàn Nhan Tá đều là người được tặng quốc tính, đều làm phần phụ truyện ở đây. 

石抹仲溫

石抹仲溫，本名老斡，懿州胡土虎猛安人。充護衛十人長、太子僕正，除同知武甯軍節度使事、宿直將軍、器物局使。坐前在武寧造馬鞍虧直，章宗原之，改左衛將軍，遷左副點檢。坐征契丹逗遛，降蔡州防禦使。複召為左副點檢，遷知臨洮府事。泰和伐宋，青宜可內附，進爵二級，賜銀二百五十兩、重幣十端。詔曰：「青宜可之來，乃汝管內，與有勞焉。比與青宜可相合，其間諸事量宜而行。」頃之，諸道進兵，仲溫以隴右步騎五千出鹽川。八年，罷兵，改知河中府。崇慶初，遷陝西統軍使。貞祐二年，宋人攻秦州，促溫率兵敗之。尋充本路安撫使，改鎮南軍節度使。致仕。興定三年，卒。

Thạch Mạt Trọng Ôn, tên gốc là Lão Oát, người Ý Châu thuộc Hồ Thổ Mãnh An. Trọng Ôn được ung làm trưởng đội hộ vệ mười người, Thái Tử Bộc Chính, trừ Đồng Tri Võ Nịnh Quân Tiết Độ Sứ Sự, Sở Trực Tướng Quân, Vật Khí Cục Sứ. Trước bị tội do ăn xén tiền làm yên ngựa ở Võ Ninh, được Chương Tông tha, cải làm Tả Vệ Tướng Quân, dời làm Tả Phó Điểm Kiểm. Sau lại bị tội do chậm trễ chinh phạt Khiến Đan, giáng xuống làm Thái Châu Phòng Vệ Sứ. Lại chiêu làm Tả Phó Điểm Kiểm, dời làm Tri Lâm Thao Phủ Sự. Niên hiệu Thái Hòa phạt Tống, Thanh Tuyên Khả đến nội phụ, tiến phong tướng vị hai cấp, tặng hai trăm năm mươi lượng bạc, trọng tệ mười thỏi. Chiếu viết rằng: "Thanh Tuyên Khả đến, là việc ngươi quản, ngươi tham dự vào có công. Nếu ngươi và Thanh Tuyên Khả hợp nhau, giữa hai người mọi việc đều thương nghị cân nhắc thấy hợp mà làm." Không lâu sau, các đạo tiến quân, Trọng Ôn lấy năm nghìn bộ kỵ ở Lũng Hữu xuất quân ra khỏi Diêm Xuyên. Năm thứ tám, bãi binh, cải làm Tri Hà Trung Phủ. Đầu niên hiệu Sùng Khánh, dời làm Thiểm Tây Đô Quân Sứ. Trinh Hựu năm thứ hai, người Tống công Tần Châu, Trọng Ôn soái binh đánh bại chúng. Không lâu sau sung làm An Phủ Sứ lộ ấy, đổi làm Trấn Nam Quân Tiết Độ Sứ, sau về hưu. Hưng Định năm thứ ba, mất. 

烏古論禮

烏古論禮，本名六斤，益都猛安人。充習騎，累擢近侍局直長，轉本局副使、左衛副將軍。坐受沁南軍節度使兗王永成名馬玉帶，杖一百，削官解職。起為蒲速碗群牧副使，改武庫署令、宿直將軍，複為左衛副將軍、順州刺史，累遷武寧軍節度。泰和伐宋，為山東路兵馬都統副使兼副統軍、安化軍節度。八年，宋人請盟，罷兵馬都統官，仍以節度兼副統軍。大安三年，改知歸德府兼河南副統軍，曆知河南府。至甯初，改知太原府事。貞祐二年，兼河東北路安撫使。三年，充本路宣撫使，頃之，兼左副元帥。四年，太原被圍，未幾圍解，進官二階。興定三年，卒。

Ô Cổ Luận Lễ, tên gốc là Bát Cân, người thuộc Ích Đô Mãnh An. Được sung tập kỵ binh, nhiều lần được cất nhắc lên làm Cận Thị Cục Trực Trưởng, chuyển làm Phó Sứ cục ấy, Tả Vệ Phó Tướng Quân. Bị tội vì nhận ngựa tốt ngọc đai từ Sấm Nam Quân Tiết Độ Sứ Sung Vương Vĩnh Thành, chịu một trăm gậy, tước quan giải chức. Sau cho làm Bồ Tốc Oản Quần Mục Phó Sứ, cải làm Võ Khố Thự Lệnh, Túc Trực Tướng Quân, lại làm Tả Vệ Phó Tướng Quân, Thứ Sử Thuận Châu, nhiều lần chuyển làm Võ Ninh Quân Tiết Độ Sứ. Niên hiệu Thái Hòa phạt Tống, làm Sơn Đông Lộ Binh Mã Đô Thống Phó Sứ kiêm Phó Thống Quân, An Hóa Quân Tiết Độ Sứ. Năm thứ tám, người Tống xin đàm phán, bãi chức quan Binh Mã Đô Thống, vẫn giữ Tiết Độ kiêm Phó Thống Quân. Năm Đại An thứ ba, cải làm Tri QUý Đức Phủ kiêm Hà Nam Đông Thống Quân, Lịch Quan Tri Hà Nam Phủ. Luận Lễ đến Bồ Sơ, cải làm Tri Thái Nguyên Phủ Sự. Trinh Hựu năm thứ hai, kiêm Hà Đông Bắc Lộ An Phủ Sứ. Năm thứ ba, sung làm Tuyên Phủ Sứ lộ ấy. Không lâu sau, kiêm Tả Phó Nguyên Soái. Năm thứ tư, Thái Nguyên bị vậy, không lâu sau giải vây, tiến quan hai cấp. Hưng Định năm thứ ba, mất.

KIM SỬ Ô CỔ LUẬN TRƯỜNG THỌ TRUYỆN CHÚ DỊCH (QUYỀN 103) (金史烏古論長壽傳注譯（卷103）注譯)

Kim Sử quyển 103: Ô Cỏ Luận Trường Thọ truyện (金史烏古論長壽傳•卷103)

烏古論長壽，臨洮府第五將突門族人也。本姓包氏，襲父永本族都管。泰和伐宋，充緋翮翅軍千戶，取褷川寨及祐州、宕昌、辛城子，以功進官二階。貞祐初，夏人攻會州，統軍使署征行萬戶，升副統，與夏人戰於窄土峽，先登陷陣，賞銀五十兩。戰東關堡，以功署都統，兼充安定、定西、保川、西寧軍馬都彈壓。詔錄前後功，遙授同知隴州防禦事，世襲本族都巡檢。三年，賜今姓。攻蘭州程陳僧，為先鋒都統。夏人圍監洮，扼渭源堡，內外不通。統軍司募人偵候臨洮消息，長壽應募，馘二人，擒一人，問得臨洮及夏兵事勢。以勞遷宣武將軍，遙授通遠軍節度副使。招降諸蕃族及熟羊寨秦州逋亡者。複遷懷遠大將軍，升提控。興定元年，夏人大入隴西，長壽拒戰，遷平涼府治中，兼節度副使，充宣差鞏州規措官。頃之，遙授同知鳳翔府事，兼同知通遠軍節度事，提控如故。

Ô Cổ Luận Trường Thọ, người tộc Thổ Môn đệ ngũ tướng ở Phủ Lâm Thao. Họ gốc là Bao, tập ấm chức Đô Quản trong bộ tộc từ cha là Ô Cổ Vĩnh. Niên hiệu Thái Hòa (5 tháng 2 năm 1201～ 6 tháng 2 năm 1209) phạt Tống, được sung vào làm Phi Cách Xí Quân Thiên Hộ, đánh lấy trại Si Xuyên và Hựu Châu, Đãng Xương và Tân Thành Tử, vì có công nên thăng quan hai cấp. Đầu niên hiệu Trinh Hựu (16 tháng 9 năm 1213), người Hạ công Hội Châu, quan Đô Quân Sứ an bài cho Trường Thọ làm Chinh Hành Vạn Hộ, thăng chức Phó Thống, cùng người Tây Hạ chiến ở Trách Thổ Hiệp, đi đầu hãm trận, thượng năm mươi lượng bạc. Đánh nhau ở đồn Đông Quan Bảo, vì có công thăng làm Đô Thống, kiêm chức An Định, Định Tây, Bảo Xuyên, Tây Ninh Quân Mã Đô Đàn Áp. Chiếu cho ghi chép công lao trước sau, nhận từ xa chức Đồng Tri Lĩnh Châu Phòng Vệ Sự, thế tập chức Tuần Kiểm trong bộ tộc. Năm thứ ba (1 tháng 2 năm 1215 đến 20 tháng 1 năm 1216), tặng quốc tính. Công Lan Trình Trần Tăng ở Lan Châu, làm Tiên Phong Đô Thống. Người Tây Hạ vây Giám Thao, chẹn đồn Vị Nguyên Bảo, trong ngoài không thông nhau được. Đô Quân Tư mộ người trinh sát tin tức ở Lâm Thao, Trường Thọ ứng mộ, giết hai người, bắt một người, nghe được tình hình ở Giám Thao và tình thế của quân Tây Hạ. Vì có công nên dời làm Tuyên Võ Tướng Quân, thụ nhận từ xa chức Thông Viễn Quân Tiết Độ Phó Sứ.Trường Thọ chiêu hàng chư phiên tộc cùng người tỵ nạn từ Thuộc Dương Trại và Tần Châu. Lại dời làm Hoài Viễn Đại Tướng Quân, thăng chức Đề Khống. Hưng Định nguyên niên (2 tháng 10 năm 1217 đến 27 tháng 1 năm 1218), người Hạ vào Lũng Tây với số lượng lớn, Trường Thọ cự chiến, dời làm Bình Phủ Trị Trung, kiêm chức Tiết Độ Phó Sứ, sung làm Tuyên Sai Củng Châu Quy Thố Quan. Không lâu sau, lại nhận chức từ xa chức Đồng Tri Phụng Tường Phủ Sự, kiêm Đồng Tri Thông Viễn Quân Tiết Độ Sứ và Đề Khống như đã nhận chức từ trước. 

興定二年，遷同知臨洮府事。與提控洮州刺史納蘭記僧分兵伐宋。長壽由鹽川鎮進兵，宋人守戍者走保馬頭山，合諸部族兵來拒。長壽擊敗之，複破其援兵四千於荔川寨。即趨宕昌縣。破宋兵二千于八斜穀，拔宕昌縣，進攻西和州，先敗其州兵。明日，木波兵三千與宋兵合，依川為陣，長壽奮擊，宋兵入保城，堅壁不復出，長壽乃還。凡斬馘八千，獲馬二百余、牛羊三萬，器械軍實甚多。納蘭記僧出洮州鐵城堡，屢敗宋人，完軍而還。詔賞鳳翔、秦、鞏伐宋將士，長壽遙授隴安軍節度使，同知通遠軍、提控如故。頃之，長壽升總領都提控，改通遠軍節度使。

Hưng Định năm thứ hai (28 tháng 1 năm 1218 đến 27 tháng 1 năm 1219), dời làm Đồng Tri Lâm Thao Phủ Sự, cùng Đề Khống Thao Châu Thứ Sử Nạp Lan Ký Tằng phân binh phạt Tống. Trường Thọ từ Diêm Xuyên Trấn tiến binh, người Tống phòng thủ đến đỉnh núi Bảo Mã, hợp quân binh các bộ tộc đến cự chiến. Trường Thọ đánh bại chúng, lại phá viện binh bốn nghìn người ở Lệ Xuyên Trại. Liền tới huyện Đãng Xuyên, phá quân Tống hai nghìn ở Bát Gia Cốc,  lấy huyện Đăng Xuyên, tiến binh công Tây Hòa Châu, đánh bại quân binh Châu ấy trước. Ngày hôm sau, quân của tướng Mộc Ba gồm ba nghìn người hợp với quân Tống, dừa vào sông bày trận, Trường Thọ phấn khích đánh, quân Tống vào thành thủ, tường vững không chịu ra, Trường Thọ bèn quay về. Cả thảy chém tám nghìn thủ cấp, bắt hai trăm con người, ba vạn ngưu và dê, khí giới quân tư rất nhiều. Nạp Lan Ký Tăng từ Thao Châu đồn Thiết Thành Bảo xuất binh, nhiều lần đánh bại người Tống, đem quân toàn vẹn quay về. Chiếu thưởng tướng sỹ phạt Tống ở Phụng Tường, Thái Châu và Củng Châu, Trường Thọ nhận chức từ xa làm Lủng Tây Quân Tiết Độ Sứ, Đồng Tri Thông Viễn Quân, giữ chức Đề Khống như trước. Không lâu au, Trường Thọ thăng chức làm Tổng Lĩnh Đô Đề Khống, đổi làm Thông Viễn Quân Tiết Độ Sứ.

夏人攻定西，是時弟世顯已降夏人，夏人執世顯至定西城下，謂長壽曰：「若不速降，即殺汝弟。」長壽不顧，奮戰。夏兵退，加榮祿大夫，賜金二十五兩、重幣三端。世顯既降，二子公政、重壽當緣坐。宣宗嘉長壽守定西功，釋公政兄弟，有司廩給之。詔長壽曰：「汝久在戎行，盡忠國事。世顯之降，必不得已，汝永念國恩，益思自效。」未幾，夏人複攻會州，行元帥府事石盞合喜發兵救未至，夏人移兵臨洮，長壽伏精兵五千於定西險要間，敗夏兵三萬騎，殺千餘人，獲馬數百。夏人已破西寧，乃犯定西，長壽擊卻之，斬首三百級。既而三萬騎複至，攻城甚急。長壽乘城拒戰，矢石如雨，夏兵死者數千，被創者眾，乃解去。是歲卒。

Người Tây Hạ công Định Tây, lúc này em của Trường Thọ đã hàng người Hạ, người Hạ bắt Thế Hiển đến dưới thành Định Tây, nói với Trường Thọ: "Nếu không nhanh hàng, bọn ta sẽ giết em của ngươi." Trường Thọ không ngoái nhìn, phấn khích đánh. Quân Tây Hạ thoái lui, gia phong cho Trường Thọ làm Vinh Lộc Đại Phu, tặng hai mươi lăm lượng vàng, ba thỏi trọng tệ. Thế Hiển hàng, hai con Ổ Cổ Luận Công Chính và Trọng Thọ đáng lẽ chịu tội. Tuyên Tông vui vì công Trường Thọ thủ Định Tây, thả anh em Công Chính, đem lương thực cho. Chiếu cho Trường Thọ rằng: "Ngươi lo việc binh đã lâu, tận trụng phục sự quốc gia, Thế Hiển hàng, thế tất phải bất đắc dĩ, ngươi hãy vĩnh viễn nhớ lấy quốc ân, hãy thêm suy nghĩ vì quốc mà làm." Không lâu sau, người Hạ lại công Hội CHâu, Hành Nguyên Soái Phủ Thạch Bôn Hợp Hỉ phát binh cứu mà chưa đến, người Tây Hạ dời binh đánh Lâm THao, Trường Thọ cho mai phục năm nghìn quân ở những nơi hiểm yếu ở Định Tây, đánh bại ba vạn kỵ Tây Hạ. Không lâu sau, ba vạn kỵ lại đến, công thành rất gấp. Trường Thọ leo lên thành cự chiến, tên đá như mưa, quân Tây Hạ chết vài nghìn, bị thương nhiều, bèn giải vây bỏ đi. Năm ấy Trường Thọ mất.

KIM SỬ HOÀN NHAN ĐÌNH TRUYỆN CHÚ DỊCH (QUYỀN 103) (金史完顏霆傳注譯（卷103）注譯)

Kim Sử quyển 103: Hoàn Nhan Đình truyện chú dịch (金史完顏霆傳•卷103)

1.完顏霆，本姓李氏，中都寶坻人。粗知書，善騎射，輕財好施，得鄉曲之譽。貞祐初，縣人共推霆為四鄉部頭。霆招集離散，糾合義兵，眾賴以安。招撫司奏其事，遷兩官。霆與弟雲率眾數千巡邏固安、永清間，遙授寶坻縣丞，充義軍都統。劉璋說霆使出降，霆縛送經略司。遷三階，攝寶坻令，升都提控，遙授同知通州軍州事。

Hoàn Nhan Đình, họ gốc là Lý, người Trung Đô, Bảo Trì. Đình biết chữ qua loa, giỏi kỵ xạ, khinh tiền tài thích giúp người, được người trong hương khen ngợi. Đầu niên hiệu Trinh Hựu (1213-1217), người trong huyện cùng nhau tôn Đình làm thủ lĩnh bốn hương. Đình chiêu tập dân li tán, tập họp họ lại làm nghĩa binh, dân chúng nhờ vậy mà được yên ổn. Chiêu Phủ Tư tấu việc ấy lên, thăng quan hai cấp. Đình cùng em là Vân soái lĩnh bộ chúng vài nghìn người tuần tra giữa Cố An và Vĩnh Thanh, được cho làm Bảo Trì Huyện Thừa, được sung làm Nghĩa Quân Đô Thống. Lưu Chương thuyết phục Đình ra hàng, Đình trói hắn giải tới Kinh Lược Tư, được thăng quan ba cấp, kiêm nhiệm làm Bảo Trì Lệnh, thăng tới chức Đô Đề Khống, phong chức Đồng Tri Thông Châu Quân Châu Sự.

2.中都食盡，霆遣軍分護清、滄河路，召募賈船通餉道。遙授同知清州防禦事，從河北路宣撫使完顏仲元保清、滄。遙授通州刺史、河北東路行軍提控，佩金牌。舊制，宣撫副使乃佩金牌，仲元奏：「臣軍三萬，管軍官三人，皆至五品，乞各賜金牌。」廷議霆輩忠勇絕人，遂與之。改大名路提控，複取玉田、三河、香河三縣。徙屯濱、棣、淄，留副將孫江守滄州。江以滄州降于王楫，而江將兵圍觀州。霆乃詐作書與孫江，約同取滄州者。王楫得其書，果疑孫江與霆有謀，召江還，殺之。霆乃定觀州而還。進官三階，充濱、棣行軍都提控。未幾，遙授同知益都府事，加宣差都提控，遷棣州防禦使，賜姓完顏氏，屯海州。俄權單州經略司事，充宣差總領都提控。

Trung Đô hết lương thực, Đình sai quân chia đường phòng thủ đường sông hai châu Thanh, Thương, chiêu mộ thuyền buôn làm thông đường vận lương. Đình được phong làm Đồng Tri Thanh Châu Phòng Ngự Sự, theo Hà Bắc Lộ Tuyên Phủ Sứ Hoàn Nhan Trọng Nguyên bảo vệ Thanh, Thương Châu. Đình được điều làm Thông Châu Thứ Sử, Hà Bắc Đông Lộ Hành Quân Đề Khống, đeo kim bài. Theo điển chế cũ, Tuy Phủ Phó Sứ mới được đeo kim bài, Trọng Nguyên tâu rằng: "Thần quân ba vạn, quan quản quân ba người, chức đều đến ngũ phẩm, xin tặng kim bài cho mỗi người." Triều đình nghị bàn rằng bọn Hoàn Nhan Đình trung dũng hơn người, cho nên cho phép đeo kim bài. Đổi cho Đình làm Đại Danh Lộ Đề Khống, lấy lại được ba huyện Ngọc Điền, Tam Hà, Hương Hà. Dời quân đồn ở Tân, Lệ, Tri Châu, lưu Phó Tướng Tôn Giang thủ Thương Châu. Giang đem Thương Châu đầu hàng Vương Tiếp, hơn nữa Giang còn chỉ huy binh lính vây Quán Châu. Hoàn Nhan Đình bèn làm giả thơ đưa cho Tôn Giang, ước cùng lấy Thương Châu. Vương Tiếp bắt được thư ấy, quả nhiên nghi ngờ Tôn Giang và Đình thông mưu, cho vời Giang đến rồi giết hắn. Đình bèn bình định Quán Châu rồi quay về. Đình tiến quan ba cấp, sung làm Tân, Lệ Hành Quân Đô Đề Khống. Không lâu sau, được phong làm Đồng Tri Ích Đô Phủ Sự, gia phong Tuyên Sai Đô Đề Khống, dời làm Lệ Châu Phòng Ngự Sứ, tặng quốc tính Hoàn Nhan, phòng thủ Hải Châu. Không lâu sau cho làm Đan Châu Kinh Lược Tư Sự, sung làm Tuyên Sai Tổng Lĩnh Đo Đề Khống.

3.興定元年，泰安、滕、兗土寇蜂起，東平行省侯摯遣霆率兵討之，降石花五、夏全餘黨二萬人，老幼五萬口，充權海州經略副使。紅祆賊于忙兒寇海州，霆擊走之。二年，宋高太尉兵三萬駐朐山。霆軍乏糧，采野菜麥苗雜食之。宋兵柵朐山，下隔湖港，霆作港中暗橋，遣萬戶胡仲珪、副統劉斌率死士由暗橋登山，霆率兵四千人趨山下，約以昏時舉火為期，上下夾擊，宋兵大敗，墜澗溺水死者不可勝計，斬高太尉、彭元帥于陣，餘眾潰去。遷安化軍節度使，經略副使如故。以其子為符寶典書。逾月，宋兵複至，霆逆戰，駐兵城外。夜半，宋人乘虛逾城而入。經略使阿不罕奴失剌率兵扼戰，都統溫蒂罕五兒、副統蒲察永成、蒲察只魯身先士卒，殺二百餘人，城賴以完。詔五兒等各遷兩階。

Năm đầu Hưng Định (2 tháng 10 năm 1217 đến 27 tháng 1 năm 1218), giặc cướp ở Thái An, Đẳng Châu và Duyện Châu nổi lên như ong, Đông Bình Hành Tỉnh là Hầu Chí sai Đình soái lĩnh binh sỹ thảo phạt chúng, khiến dư đảng hai vạn người của Thạch Hoa Ngũ và Hạ Toàn đầu hàng, già trẻ cả thảy năm vạn người. Đình được sung làm Hải Châu Kinh Lược Phó Sứ. Giặc Hồng Hiên cầm đầu bởi Dư Mang Nhi cướp Hải Châu, Đình đánh chúng đi. Năm thứ hai (28 tháng 1 năm 1218 đến 17 tháng 1 năm 1219), Cao Thái Úy nhà Tống đem binh ba vạn đồn trú ở Cù Sơn. Quân của Đình thiếu lương, hái rau và lúa dại trộn chung mà ăn. Quân Tống xây hàng rào quanh Cù Sơn, phía dưới ngăn trở cảng thuyền trên hồ. Đình bèn bí mật xây cầu trong vùng, sai Vạn Hộ Hồ Trọng Khuê, Phó Thống Lưu Bân soái lĩnh quân cảm tử từ trên cầu leo lên núi, Đình soái lĩnh bốn nghìn quân binh từ trên núi xuống, hẹn nhau đến hoàng hôn thì đốt lửa làm hiệu, trên dưới cùng đánh kẹp lại, quân Tống đại bại, ngã rơi xuống nước chết đuối không biết bao nhiêu mà kể, chém đầu Thái Úy Cao và Bành Nguyên Sư tại trận, đám dư binh tan rã bỏ chạy. Đình được dời làm An Hóa Quân Tiết Độ Sứ, Kinh Lược Phó Sứ như cũ. Cho con Đình làm Phục Bảo Điển Sách. Qua một tháng, quân Tống lại đến, Đình nghịch chiến, đồn trú binh sỹ ngoài thành. Giữa đêm, người Tống thừa cơ trong thành trống không vượt tường mà vào. Kinh Lược Sứ A Bất Hãn Nô Thất Lạt soái lĩnh binh lính chống giữ, Đô Thống Ôn Đế Hãn Ngũ Nhi, Đô Thống Bồ Sát Vĩnh Thành, Bồ Sát Chỉ Lỗ đích thân đi trước hàng ngũ sĩ tốt, giết hơn hai trăm người, thành do vậy mà bảo toàn. Chiếu cho bọn Ngũ Nhi mỗi người thăng quan hai cấp.

4.四年，改集慶軍節度使，兼同知歸德府事。五年，改定國軍節度使，兼同知京兆府事，擢其子為護衛。元光元年，陝西行省白撒奏：「京兆南山密邇宋境，官民遷避其間者，無慮百萬人。可遣官鎮撫，庶幾不生他變。」宣宗以為然。十月，霆以本官為安撫使，守同知歸德府惟宏、大司農丞郭皓為副使，分護百姓之遷南山者。元光二年，卒。

Năm thứ tư (6 tháng 2 năm 1220 đến 24 tháng 1 năm 1221), đổi Đình làm Tập Khánh Quân Tiết Độ Sứ, kiêm chức Đồng Tri Quy Đức Phủ Sự. Năm thứ năm (25 tháng 1 năm 1221 đến 12 tháng 2 năm 1222), Đình được đổi làm Định Quốc Quân Tiết Độ Sứ, kiêm Đồng Tri Kinh Triệu Phủ Sự, đề bạt con Đình làm Hộ Vệ. Nguyên Quang năm thứ nhất (7 tháng 9 năm 1222 đến 1 tháng 2 năm 1223), Thiểm Tây Hành Tỉnh là Bạch Tát tấu rằng: "Kinh Triệu Nam Sơn nằm sát cạnh biên giới nước Tống, quan dân dời đổi chạy trốn ở giữa những nơi ấy ước phải trên dưới trăm vạn người. Có thể sai quan trấn giữ vỗ về, để không sinh sự biến khác." Kim Tuyên Tông cho vậy là phải. Tháng mười, Đình vốn đang làm An Phủ Sứ, cho Thủ Đồng Tri Quy Đức Phủ là Duy Hoành và Đại Tư Nông Thừa là Quách Hạo làm phó sứ, phân nhau bảo vệ bách tính dời đến Nam Sơn Năm Nguyên Quang thứ hai (2 tháng 2 năm 1223 đến 21 tháng 1 năm 1224), Hoàn Nhan Đình mất.

KIM SỬ LÝ ANH TRUYỆN CHÚ DỊCH (QUYỀN 101) (金史李英傳注譯（卷101）注譯)

Kim Sử quyển 101: Lý Anh truyện (金史李英傳•卷101)

1.李英，字子賢，其先遼陽人，徙益都。中明昌五年進士第，調淳化主簿、登州軍事判官、封丘令。丁父憂，服除，調通遠令。蕃部取民物不與直，攝之不時至，即掩捕之，論如法。補尚書省令史。大安三年，集三品以上官議兵事，英上疏曰：「軍旅必練習者，朮虎高琪、烏古孫兀屯、納蘭𠇗頭、抹撚盡忠先朝嘗任使，可與商略。餘者紛紛，恐誤大計。」又曰：「比來增築城郭，修完樓櫓，事勢可知，山東、河北不大其聲援，則京師為孤城矣。」不報。除吏部主事。

Lý Anh, tự là Tử Hiền, tổ tiên là người Liêu Dương, sau dời về Ích Đô. Anh thi trúng tiến sĩ năm Minh Xương thứ năm (24 tháng 1 năm 1194 đến 1 tháng 2 năm 1195), được điều làm , Đặng Châu Quân Sự Phán Quan, được phong làm Khấu Lệnh. Anh chịu tang cha, đến khi hết tang thì được điều làm Thông Viễn Lệnh. Các bộ tộc ở phiên trấn lấy đồ vật của dân mà không trả tiền, chiêu vời chúng đến nhưng chúng không đến đúng hẹn, liền bất ngờ bắt chúng, chiếu theo pháp luật mà luận tội. Anh được bổ nhiệm làm Thượng Thư Tĩnh Lệnh Sử. Năm Đại An thứ ba (7 tháng 2 năm 1209 đến 4 tháng 5 năm 1213), triệu tập quan lại tam phẩm trở lên bàn nghị việc binh, Anh dâng tấu nói: "Quân đội cần dùng người quen việc binh, Thuật Hổ Cao Kỳ, Ô Cổ Tôn Ngột Đồ, Nạp Lan Qua Đầu, Mạt Niên Tận Trung từng nhậm chức sứ triều trước, có thể thương nghị với họ. Những kẻ còn lại ý kiến khác nhau, sợ lỡ việc lớn." Lại nói: "Gần đây quân đội đến sửa chữa và đắp thêm thành quách, tu sửa xong lầu tháp canh, sự thế có thể biết được. Sơn Đông, Hà Bắc không khuyếch trương thanh thế, thì kinh sư ắt sẽ trở thành tòa thành cô lập." Không hồi đáp sớ của An, bèn nhậm chức Lại Bộ Chủ Sự.

2.貞祐初，攝左司都事，遷監察御史。右副元帥朮虎高琪辟為經歷官，乃上書高琪曰：「中都之有居庸，猶秦之崤、函，蜀之劍門也。邇者撤居庸兵，我勢遂去。今土豪守之，朝廷當遣官節制，失此不圖，忠義之士，將轉為他矣。」又曰：「可鎮撫宣德、德興餘民，使之從戎。所在自有宿藏，足以取給，是國家不費鬥糧尺帛，坐收所失之關隘也。居庸咫尺，都之北門，而不能衛護，英實恥之。」高琪奏其書，即除尚書工部員外郎，充宣差都提控，居庸等關隘悉隸焉。二年正月，乘夜與壯士李雄、郭仲元、郭興祖等四百九十人出城，緣西山進至佛岩寺。令李雄等下山招募軍民，旬日得萬餘人。擇眾所推服者領之，詭稱土豪，時時出戰。被創，召還。遷翰林待制，因獻十策，其大概謂：「居中土以鎮四方，委親賢以守中都，立潘屏以固關隘，集人力以防不虞，養馬力以助軍威，愛禾稼以結民心，明賞罰以勸百官，選守令以複郡縣，並州縣以省民力。」頗施行之。

Đầu niên hiệu Trinh Hựu (8 tháng 2 năm 1217 đến 1 tháng 10 năm 1217), kiêm nhiệm chức Giám Sát Ngự Sử. Hữu Phó Nguyên Sư Thuật Hổ Cao Kỳ cho vời làm Kinh Lược Sứ, bèn dâng thư cho Cao Kỳ nói: "Trung Đô có Cư Dung Quan, tựa như Hạo Sơn và cửa Hàm Cốc của Tần, Kiếm Môn của Thục vậy. Gần đây triệt thoái quân thủ Cư Dung Quan đi, tình thế quân của ta đi xuống. Nay thổ hào phòng thủ nơi ấy, triều đình nên sai quan đến tiết chế. Nếu để mất cơ hội này mà không tính toán, thì bậc sĩ nhân trung nghĩa sẽ theo người khác (tức bỏ vua theo người khác.)" Lại nói: Có thể hàng phục vỗ về dân ở Tuyên Đức, Đức Hưng, khiến họ tòng quân. Những nơi đó đều có tích trữ lương thảo, đủ dùng chúng để cung cấp cho quân đội. Đấy là chỗ lương thực và lụa là mà quốc gia không phí công sức tranh giành, có thể ngồi mà thâu lại được quan ải đã mất. Cư Dung Quan ở gần, là của bắc dẫn vào kinh đô, vậy mà không thể phòng vệ, Lý Anh tôi thật lấy làm hổ thẹn lắm." Cao Ký tấu thư của Lý Anh lên, liền cho làm Thượng Thư Công Bộ Viên Ngoại Lang, sung Tuyên Đức Đô Đề Khống, các quan ải như Cư Dung quan đều giao cho Lý Anh quản lý." Nắm thứ hai , tháng giêng (12 tháng 2 năm 1214 đến 12 tháng 3 năm 1214), thừa lúc ban đêm cùng tráng sĩ là bọn Lý Hùng, Quách Trọng Nguyên, Quách Hưng Tổ dẫn bốn trăm chín mươi người xuất thành, men theo Tây Sơn tiến đến Phật Nham tự. Lệnh bọn Lý Hùng xuống núi chiêu mộ quân dân, mười ngày sau được hơn một vạn người, chọn những người mà quân chúng phục và tiến cử chỉ huy chúng, giả làm thổ hào, thường xuyên xuất chiến. Anh bị thương, được gọi về. Đổi làm Hàn Lâm Đãi Chế, nhân đó hiến mười kế sách, đại lược nói: "Ở trung nguyên mà trấn định tứ phương, ủy thác việc thủ Trung Đô cho thân tín hiền thần, đào hào xây tường để củng cố quan ải, chiêu tập nhân lực để phòng bất trắc, nuôi dưỡng sức ngựa để giúp quân uy, trân trọng lúc thóc để cố kết nhân tâm, thưởng phạt nghiêm minh để khuyến khích trăm quan, tuyển thủ lệnh (tức huyện lệnh chuyên việc phòng thủ) khôi phục quận huyện, gom châu huyện lại để giảm thiểu gánh nặng cho dân." Chiếu dâng rồi, đa phần được áp dụng.

3.宣宗南遷，與左諫議大夫把胡魯俱為御前經歷官。詔曰：「扈從軍馬，朕自總之，事有利害，可因近侍局以聞。」宣宗次真定，以英為國子祭酒，充宣差提控隴右邊事。無何，召為御史中丞。英言：「兵興以來，百務皆弛，其要在於激濁揚清，獎進人材耳。近年改定四善、二十七最之法，徒為虛文。大定間，數遣使者分道考察廉能，當時號為得人。願改前日徒設之文，遵大定已試之效，庶幾人人自勵，為國家用矣。」宣宗嘉納之。

Tuyên Tông dời đô về phía nam, cùng Tả Gián Nghị Đại Phu Bả Hồ Lỗ cùng làm Ngự Tiền Kinh Lịch Quan. Hoàng thượng xuống chiếu viết rằng: "Quân mã tháp tùng trẫm, trẫm tự thống lĩnh, sự việc có lợi hại, có thể cho Cận Thị Cục dâng tấu cho trẫm xem." Tuyên Tông đến Chân Định, lấy Lý Anh làm Quốc Tử Tế Tửu, sung làm Tuyên Sai Đề Khống Lũng Hữu Biên Sự. Không lâu sau, chiêu gọi làm Ngự Sử Trung Thừa. Lý Anh nói: "Tự lúc hưng binh, trăm việc nước đều buông lơi, việc chính yếu ở chỗ gạn đục khơi trong, tiến cử người tài. Những năm gần đây sửa định bốn việc tốt, hai mươi bảy phép tốt, rốt cục chỉ là văn tự hư không. Giữa năm Đại Định (17 tháng 1 năm 1162 đến 15 tháng 2 năm 1162), nhiều lần sai sứ giả phân đạo khảo sát quan lại liêm chính có năng lực, đương thời gọi là được lòng người. Nguyện sửa đổi văn tự hư không đặt vào ngày trước, tôn theo pháp lệnh có hiệu quả đời Đại Định thì may ra người người được khích lệnh, được quốc gia sử dụng." Tuyên Tông hoan hỉ chấp nhận. 

4.自兵興以來，亟用官爵為賞，程陳僧敗官軍于龕穀，遣偽統制董九招西關堡都統王狗兒，狗兒立殺之。詔除通遠軍節度使，加榮祿大夫，賜姓完顏氏。英言：「名器不可以假人，上恩以難得為貴。比來醲於用賞，實駭聞聽。帑藏不足，惟恃爵命，今又輕之，何以使人？伏見蘭州西關堡守將王狗兒向以微勞，既蒙甄錄，頃者堅守關城，誘殺賊使，論其忠節，誠有可嘉。若官之五品，命以一州，亦無負矣。急於勸獎，遂擢節鉞，加階二品，賜以國姓，若取蘭州，又將何以待之？陝西名將項背相望，曹記僧、包長壽、東永昌、徒單醜兒、郭祿大皆其著者。狗兒藐然賤卒，一朝處眾人之右，為統領之官，恐眾望不厭，難得其死力。」宣宗以英奏示宰臣。宰臣奏：「狗兒奮發如此，賞以異恩，殆不為過。」上然其言。

Tự khi dụng binh, thường hay dùng quan tước để thưởng, Trình Trần Tăng đánh bại quan quân ở Kham Cốc, sai ngụy Thống Chế Đổng Cửu chiêu vời Tây Khai Bảo Đô Thống Vương Cẩu Nhi, Cảu Nhi lập tức giết Đổng Cửu. Chiếu cho Vương Cẩu Nhi Thông Viễn Quân Tiến Độ Sứ, gia phong Vinh Lộc Đại Phu, tặng quốc tính Hoàn Nhan. Lý Anh nói: "Quan tước không thể tùy tiện phong cho kẻ khác, thánh ân do khó có được mà quý. Gần đây triều đình phong chức rất hậu, thực ra là sợ người khác biết được. Quốc khố thu vào không đủ, mà chỉ cậy vào việc phong chức tước, nay lại dễ dãi giao cho người khác, thì sau này lấy gì sai khiến họ? Thần trộm thấy Lan Châu Tây Quan Bảo Thủ Tướng (tướng phòng thủ thành Tây Quan ở Lan Châu) trước đây vì lập công nhỏ, từng được triều đình đặc biệt dùng đến, gần đây phòng thủ vững chắc quan ải thành lũy, dẫn dụ giết sứ giả của giặc, luận sự trung tiết của ông, thực có chỗ đánh để thưởng. Nếu phong cho ông ta chức quan ngũ phẩm, mệnh cho Cẩu Nhi thủ một châu, thì cũng không phụ công lao của ông ta. Triều đình vội vàng khích lệ tưởng thưởng, đề bạt giao thêm quyền bính, phong lên nhị phẩm, tặng cho quốc tính, nếu sau này địch lấy Lan Châu, thì lấy gì đối đãi ông ta đây? Danh tướng Thiểm Tây nhiều như sao trên trời, Tào Ký Tăng, Bao Trưởng Thọ, Đông Vĩnh Xương, Đồ Đan Xú Nhi, Quách Lộc Đại đều nổi tiếng. Cảu Nhi vốn chỉ là một võ quan thấp kém, một khi triều đình cho ông ta đứng trên chúng dân, cho làm chức quan thống lĩnh, thì sợ người đời sẽ chán ghét, khó khiến họ tận lực vì triều đình." Tuyên Tông lấy tấu chương của Anh cho Tể tướng xem, Tể tướng nói: "Cẩu Nhi phấn khích đến như thế, thưởng cho hắn đặc ân cũng không có gì là quá đánh." Hoàng thượng thấy lời của Tể tướng đúng.

5.中都久圍，丞相承暉遣人以礬寫奏告急。詔元帥左監軍永錫、左都監烏古論慶壽將兵，英收河間清、滄義軍自清州督糧運救中都。英至大名，得兵數萬，馭眾素無紀律。貞祐三年三月十六日，英被酒，與大元兵遇於霸州北，大敗，盡失所運糧。英死，士卒殲焉。慶壽、永錫軍聞之，皆潰歸。五月，中都不守，宣宗猶加恩，贈通奉大夫，諡剛貞，官護葬事，錄用其子雲。

Trung Đô bị vây lâu ngày, thừa tướng Hoàn Nhan Thừa Huy sai người dùng phèn viết tấu chương cáo cấp. Chiếu cho Nguyên Soái Tả Giám Quân Vĩnh Tích, Tả Đô Giám Ô Cổ Luận Khánh Thọ chỉ huy binh sĩ, Lý Anh gom nghĩa quân ở Thanh Châu và Thương Châu thuộc Hà Gian Phủ tự Thanh Châu đốc suất vận lương cứu Trung Đô. Anh đến Đại Danh Phủ, thâu gom được vài vạn binh, quân Anh tiết chế vốn vô kỷ luật. Trình Hựu năm thứ ba, tháng ba, ngày mười sáu (16 tháng 4 năm 1215), Anh uống rượu say, gặp phải quân Đại Nguyên ở phía bắc Bá Châu, đại bại, mất hết lương hướng mà Anh vận chuyển. Anh chết, sĩ tốt bị giết. Quân của Vĩnh Tích nghe thế, đều tan vỡ quay về. Tháng năm, Trung Đô không phòng bị, Tuyên Tông vẫn gia ân, tặng Thông Phụng Đại Phu, thụy là Cương Trinh, cho quan lại lo việc an táng, lưu dùng con Lý Anh là Lý Vân.