KIM SỬ KIM THÁI TỔ BẢN KỶ (HOÀN NHAN A CỐT ĐẢ BẢN KỶ) (QUYỂN 2) CHÚ DỊCH (金史金太祖本紀（卷2）注譯)

Khai quốc tam đại tổ vương （開國三大祖王）

Liêu Sử Thái Tổ (Da Luật A Bảo Cơ) quyển 1 Bản Kỷ Liêu Sử Thái Tổ (Da Luật A Bảo Cơ) quyển 2 Bản Kỷ Nguyên Sử Thái Tổ (Thành Cát Tư Hãn) quyển 1  Bản Kỷ

Kim Sử quyển 2: Hoàn Nhan A Cốt Đả truyện (金史金太祖本紀傳•卷2)

1.太祖應乾興運昭德定功仁明莊孝大聖武元皇帝，諱旻，本諱阿骨打，世祖第二子也。母曰翼簡皇后拏懶氏。遼道宗時有五色雲氣屢出東方，大若二千斛囷倉之狀，司天孔致和竊謂人曰：「其下當生異人，建非常之事。天以象告，非人力所能爲也。」咸雍四年戊申七月一日，太祖生。幼時與群兒戲，力兼數輩，舉止端重，世祖尤愛之。世祖與臘碚、麻產戰于野鵲水，世祖被四創，疾困，坐太祖于膝，循其髮而撫之，曰：「此兒長大，吾復何憂？」十歲，好弓矢。甫成童，即善射。一日，遼使坐府中，顧見太祖手持弓矢，使射群烏，連三發皆中。遼使矍然曰：「奇男子也！」太祖嘗宴紇石烈部活離罕家，散步門外，南望高阜，使衆射之，皆不能至。太祖一發過之，度所至逾三百二十步。宗室謾都訶最善射遠，其不及者猶百步也。天德三年，立射碑以識焉。

Thái Tổ Ứng Càn Hưng Vận Chiêu Đức Định Công Nhân Minh Trang Hiếu Đại Thánh Võ Nguyên Hoàng Đế, tên húy là Mân, tên húy gốc là A Cốt Đả, là con thứ hai của Kim Thế Tổ. Mẹ tên Dực Giản Hoàng Hậu thuộc tộc Noa Lãn. Vào thời Liêu Đạo Tông, có khí vân (mây và khí) ngũ sắc (năm màu) nhiều lần toát ra từ phía đông, rất giống hình vựa thóc hai nghìn hộc. Quan Tư Thiên (quan coi bói toán) Khổng Chí Hòa trộm nói với mọi người rằng: "Khí ấy hạ nghĩa là sắp sinh một người dị thường, làm nên những việc phi thường, trời lấy điềm mách bảo, không phải việc sức người có thể làm tới được." Năm Hàm Ung thứ tư, mậu thân, tháng bảy, ngày một (ngày 5 tháng 8 năm 1069), Thái Tổ ra đời. Lúc nhỏ cùng đám trẻ con chơi đùa, sức lực hơn cả vài đứa, cử chỉ thẳng thắn thận trọng, Thế Tổ đặc biệt rất yêu thương. Thế Tổ đánh nhau với bộ Lạp Bối và Ma Sản ở bình nguyên Thước Thủy, Thế Tổ bị thương bốn chỗ, bệnh nguy nan, đặt Thái Tổ ngồi lên đầu gối, xoa mái tóc và vỗ về rồi nói: "Con ta khôn lớn, ta còn gì phải lo?" Đến khi Thái Tổ được mười tuổi, thích cung tên. Tuổi vừa mới nhi đồng đã thành thiện xạ. Có một ngày, sứ giả nước Liêu ngồi trong phủ, ngoái nhìn thấy Thái Tổ tay cầm cung tên, liền sai Thái Tổ bắn vào đám chim muông, liền ba phát đều trúng. Sứ nước Liêu cả kinh mà nói: "Đúng là nam tử khác thường!" Thái Tổ thường ăn tiệc ở bộ Hột Thạch Liệt, trong nhà của Hoạt Li Hãn, tản bổ ra ngoài cổng, nhìn về cái gò cao phía nam, sai bộ chúng bắn vào đó, đều không bắn tới. Thái Tổ chỉ bắn một phát đã vượt qua gò, ước chừng phải vượt tới ba trăm hai mươi bộ. Tông Thất Man Đô Ha giỏi nhất viễn xạ (bắn tên xa), cũng còn không tới một trăm bộ. Thiên Đức năm thứ ba (tức năm 1151-1152, thời của Kim Hải Lăng Vương), lập xạ bia để ghi nhớ công tích ấy.

2.世祖伐卜灰，太祖因辭不失請從行，世祖不許而心異之。烏春既死，窩謀罕請和。既請和，復來攻，遂圍其城。太祖年二十三，被短甲，免胄，不介馬，行圍號令諸軍。城中望而識之。壯士太峪乘駿馬持槍出城，馳刺太祖。太祖不及備，舅氏活臘胡馳出其間，擊太峪，槍折，刺中其馬，太峪僅得免。嘗與沙忽帶出營殺略，不令世祖知之。且還，敵以重兵追之。獨行隘巷中，失道，追者益急。值高岸與人等，馬一躍而過，追者乃還。世祖寢疾，太祖以事如遼統軍司。將行，世祖戒之曰：「汝速了此事，五月未半而歸，則我猶及見汝也。」太祖往見曷魯騷古統軍，既畢事，前世祖沒一日還至家。世祖見太祖來，所請事皆如志，喜甚，執太祖手，抱其頸而撫之，謂穆宗曰：「烏雅束柔善，惟此子足了契丹事。」穆宗亦雅重太祖，出入必俱。太祖遠出而歸，穆宗必親迓之。

Thế Tổ đánh bộ Bốc Khôi, Thái Tổ nhờ Từ Bất Thất xin đi theo, Thế Tổ không cho nhưng trong tâm lấy làm lạ lắm. Ô Xuân mất rồi, Oa Mưu Hãn xin hòa. Lúc xin hòa, lại đến tấn công, bèn vây thành của chúng. Đến khi Thái Tổ hai mươi ba tuổi, đeo giáp ngắn, không đeo mũ trụ, không đeo giáp cho ngựa, đi lại trong vòng vây hiệu lệnh chư quân. Trong thành nhìn mà nhận ra. Tráng sỹ Thái Dục cưỡi tuấn mã cầm thương ra khỏi thành, ruổi ngựa đâm thương vào Thái Tổ. Thái Tổ không kịp phòng bị, chú của Thái Tổ là Hoạt Lạp Hồ thức ngựa xen vào giữa, đánh Thái Dục, thương của Dục bị gãn, đâm trúng vào ngựa của Thái Tổ, Thái Tổ do vậy mới thoát được. Thái Tổ thường cùng Sa Hốt Đai ra khỏi doanh trại giết cướp, lệnh không cho Thế Tổ biết. Lúc sắp quay về thì địch lấy trọng binh truy đến. một mình vào giữa cảng ải, bị lạc được. Đám quân truy đến thêm gấp, Thái Tổ bèn leo lên bờ cao cùng mọi người chờ, ngựa nhảy một phát mà qua, đám truy binh bèn quay về. Thế Tổ bị bệnh phải nằm nghỉ, Thái Tổ vì việc đã tới tai Thống Quân Tư nhà Liêu nên lúc sắp đi, Thế Tổ khuyên răn rằng: "Con làm xong gấp việc này, chưa đến cuối tháng năm thì quay về, lúc ấy ta còn được gặp con." Thái Tổ đến gặp Thống Quân Hạt Lỗ Ta Cổ, xong việc rồi, về đến nhà một ngày trước khi Thế Tổ mất. Thế Tổ thấy Thái Tổ đến, việc mình yêu cầu đều được như ý, rất mừng, cầm tay Thái Tổ, ôm cổ mà vỗ về, nói với Kim Mục Tông (tức Hoàn Nhan Doanh Ca, con thứ năm của Kim Cảnh Tông, em trai của Kim Thế Tổ Hặc Lí Bát (劾里钵)) rằng: "Ô Nhã Thúc tính tình ôn hòa lương thiện, chỉ có đứa con này là đủ sức lo việc Khiết Đan." Mục Tông cũng kính trọng Thái Tổ, ra vào đều cho đi theo. Thái Tổ đi xa mới về, Mục Tông liền đích thân đến nghênh đón.

3.世祖已擒臘醅，麻產尚據直屋鎧水。肅宗使太祖先取麻產家屬，康宗至直屋鎧水圍之。太祖會軍，親獲麻產，獻馘于遼。遼命太祖爲詳穩，仍命穆宗、辭不失、歡都皆爲詳穩。久之。以偏師伐泥厖古部跋黑、播立開等，乃以達塗阿爲鄉導，沿帥水夜行襲之，鹵其妻子。初，溫都部跋忒殺唐括部跋葛，穆宗命太祖伐之。太祖入辭，謂穆宗曰：「昨夕見赤祥，此行必克敵。」遂行。是歲大雪，寒甚。與烏古論部兵沿土溫水過末鄰鄉，追及跋忒于阿斯溫山北濼之間，殺之。軍還，穆宗親迓太祖于靄建村。

Thế Tổ đã bắt được Lạp Phôi, nhưng Ma Sản vẫn chiếm cứ sông Trực Ốc Khải. Kim Túc Tông sai Thái Tổ ra tay đoạt lấy trước gia thuộc của Ma Sản, Kim Khang Tông (con trưởng Kim Thế Tổ, tên Hoàn Nhan Ô Nha Thúc) đến sông Trực Ốc Khải vây chúng. Thái Tổ hội quân, đích thân bắt lấy Ma Sản, dâng tai đã cắt cho Liêu. Nhà Liêu mệnh Thái Tổ nhậm chức Tường Ổn, lệnh cho Mục Tông, Từ Bất Thất và Hoan Đô đều làm Tường Ổn. Cách đó khá lâu sau, lệnh biên sử (cánh quân chủ lực) chinh phạt bọn Bạt Hắc và Bà Lập Khai  thuộc  bộ Nê Bàng Cổ, bèn dùng Đạt Đồ A làm hướng đạo, ven theo sông Sư Thủy hánh quân ban đêm mà tập kích chúng, đoạt lấy thê tử của chúng. Ban đầu, Bạc Thắc thuộc Ôn Đô bộ giết Bạt Cát thuộc Đường Quát bộ, Mục Tông mệnh Thái Tổ chinh phạt chúng. Thái Tổ đi vào cáo từ, nói với Mục Tông rằng: "Đêm qua thấy có điềm khí màu đỏ, lần này ắt thắng địch." Bèn hành quân đi. Năm ấy tuyết lớn, rất lạnh. Thái Tổ cùng quân binh của bộ Ô Cổ Luận ven theo sông Thổ Ôn Thủy vượt qua Vị Lân Hương, truy Bạt Thắc đến giữa núi Tư Ôn Sơn và phía bắc sông Lạt, giết hắn. Quân quay về, Mục Tông đích thân nghênh đón Thái Tổ ở thôn Ái Kiên.

4.撒改以都統伐留可，謾都訶合石土門伐敵庫德。撒改與將佐議，或欲先平邊地部落城堡，或欲徑攻留可城，議不能決，願得太祖至軍中。穆宗使太祖往，曰：「事必有可疑。軍之未發者止有甲士七十，盡以畀汝。」謾都訶在米里迷石罕城下，石土門未到，土人欲執謾都訶以與敵，使來告急，遇太祖于斜堆甸。太祖曰：「國兵盡在此矣。使敵先得志于謾都訶，後雖種誅之，何益也。」乃分甲士四十與之。太祖以三十人詣撒改軍。道遇人曰：「敵已據盆搦嶺南路矣。」衆欲由沙偏嶺往，太祖曰：「汝等畏敵耶？」既度盆搦嶺，不見敵，已而聞敵乃守沙偏嶺以拒我。及至撒改軍，夜急攻之，遲明破其衆。是時，留可、塢塔皆在遼。既破留可，還攻塢塔城，城中人以城降。初，太祖過盆搦嶺，經塢塔城下，從騎有後者，塢塔城人攻而奪之釜。太祖駐馬呼謂之曰：「毋取我炊食器。」其人謾言曰：「公能來此，何憂不得食。」太祖以鞭指之曰：「吾破留可，即于汝乎取之。」至是，其人持釜而前曰：「奴輩誰敢毀祥穩之器也。」遣蒲家奴招詐都，詐都乃降，釋之。穆宗將伐蕭海里，募兵得千餘人。女直兵未嘗滿千，至是，太祖勇氣自倍，曰：「有此甲兵，何事不可圖也！」海里來戰，與遼兵合，因止遼人，自爲戰。勃海留守以甲贈太祖，太祖亦不受。穆宗問何爲不受？曰：「被彼甲而戰，戰勝則是因彼成功也。」穆宗末年，令諸部不得擅置信牌馳驛訊事，號令自此始一，皆自太祖啟之。

Tát Cải làm Đô Thống chinh phạt Lưu Khả, Man Đô Ha tập họp Thạch Thổ Môn chinh phạt Địch Khố Đức. Tát Cải cùng tướng tá bàn nghị, có kẻ muốn trước tiên bình định thành trì của bộ lạc ở biên địa, có kẻ muốn đánh mạnh vào thành Lưu Khả, bàn nghị không thể dứt, muốn Thái Tổ đến giữa quân. Mục Tông sai Thái Tổ đến, nói rằng: "Sự tình tất có chỗ đáng nghi ngờ. Sĩ tốt mang giáp trong quân chưa phái đi chỉ có bảy mươi người, đưa hết cho ngươi đấy." Man Đô Ha ở dưới thành Mễ Lý Mê Thạch Hãn, Thạch Thổ Môn chưa tới, quân nhân muốn bắt Man Đô Ha để giao cho địch,, sứ giả đến cáo cấp, gặp Thái Tổ ở Gia Đôi Điện, Thái Tổ nói: "Hết thảy quân trong nước đều ở đây. Nay khiến địch đắc chí với Man Đô Ha (tức địch bắt được Man Đô Ha), về sau tuy có diệt chủng chúng, thì có ích gì chứ." Do vậy phân giáp sỹ bốn mươi người đưa cho sứ giả. Thái Tổ đem ba mươi người tới chỗ quân của Tát Cải, giữa đường gặp người nói: "Địch đã chiếm cứ phía nam lộ Bồn Nhược Lĩnh." Quân sỹ muốn từ Sa Thiên Lĩnh khởi phát, Thái Tổ nói: "Bọn bây sợ địch sao?" Lập tức vượt Bồn Nhược Lĩnh, không thấy địch đâu, không lâu sau nghe thấy địch thủ Sa Thiên Lĩnh để chống lại quân ta. Đến khi Thái Tổ vào trong quân của Tát Cải thì ban đêm đánh gấp nơi ấy, trời sáng thì phá được quân chúng. Lúc bấy giờ, Lưu Khả và Ô Tháp đều đang ở nước Liêu. Phá xong Lưu Kha, bèn quay lại công thành Ô Tháp, người trong thành đem thành ra hàng. Trước đó, Thái Tổ vượt qua Bồn Nhược Lĩnh, đến dưới thành Ô Tháp, quân kỵ tùy tùng có kẻ đi sau, người thành Ô Tháp tấn công mà đoạt lấy nồi niu. Thái Tổ ruổi ngựa hét lớn: "Không được lấy đồ nấu nướng của ta." Bọn người ấy châm chọc rằng: "Tướng công có thể đến đây, lo gì không được ăn." Thái Tổ quất roi chỉ vào mặt chúng mà nói: "Ta phá xong Lưu Khả, sẽ lấy nó từ tay các ngươi." Đến lúc này, bọn chúng cầm nồi mà tiến lên phía trước, nói rằng: "Lũ nô tài đứa nào dám làm hỏng đồ của Tường Ổn?" Bèn sai Bồ gia nô cho vời Trá Đô, Trá Đô bèn hàng, cho hắn đi. Mục Tông sắp chinh phạt Tiêu Hải Lý, mộ binh được hơn nghìn người. Quân Nữ Chân chưa từng đầy một nghìn. Đến lúc này, Thái Tổ đầy dũng khí tự tăng thêm quân, nói: "Có giáp binh như thế này, có chuyện gì mà không mưu toan xong?" Hải Lý đến đánh, giao chiến với quân Liêu, do vậy quân Liêu bị ngăn chặn, chỉ lo đánh Hải Lý. Bột Hải Lưu Thủ đem áo giáp tặng Thái Tổ, Thái Tổ cũng không nhận. Mục Tông hỏi vì sao không nhận, bèn đáp rằng: "Đeo giáp ấy mà đánh trận, đánh thắng là do nhận giáp ấy mà thắng thôi." Năm cuối đời Mục Tông, lệnh cho chư bộ không được tùy tiện đặt tín bài và dịch trạm truyền báo tin tức, hiệu lệnh tự lúc đó thống nhất, đều đo Thái Tổ bày cho.

5.康宗七年，歲不登，民多流莩，強者轉而爲盜。歡都等欲重其法，爲盜者皆殺之。太祖曰：「以財殺人，不可！財者，人所致也。」遂減盜賊征償法爲征三倍。民間多逋負，賣妻子不能償，康宗與官屬會議，太祖在外庭以帛系杖端，麾其衆，令曰：「今貧者不能自活，賣妻子以償債。骨肉之愛，人心所同。自今三年勿征，過三年徐圖之。」衆皆聽令，聞者感泣，自是遠近歸心焉。歲癸巳十月，康宗夢逐狼，屢發不能中，太祖前射中之。旦日，以所夢問僚佐，衆曰：「吉。兄不能得而弟得之之兆也。」是月，康宗即世，太祖襲位爲都勃極烈。遼使阿息保來，曰：「何以不告喪？」太祖曰：「有喪不能吊，而乃以爲罪乎？」他日，阿息保復來，徑騎至康宗殯所，閱賵馬，欲取之。太祖怒，將殺之，宗雄諫而止。既而遼命久不至。遼主好畋獵、淫酗，怠于政事，四方奏事，往往不見省。紇石烈阿疏既奔遼，穆宗取其城及其部衆，不能歸。遂與族弟銀朮可、辭里罕陰結南江居人渾都僕速，欲與俱亡入高麗。事覺，太祖使夾古撒喝捕之，而銀朮可、辭里罕先爲遼戍所獲，渾都僕速已亡去，撒喝取其妻子而還。

Khang Tông năm thứ bảy, không được mùa, dân đa phần lý tán và chết đói, kẻ mạnh chuyển sang làm cướp. Bọn Hoan Đô muốn xiết chặt pháp lệnh, kẻ nào làm cướp đều giết đi. Thái Tổ nói: "Vì tiền tài giết người, không được. Tài vật, là do người làm ra mà." Bèn giảm cướp bóc mà trả lại thuế chưng tập gập ba. Dân gian đa phần khất nợ thuế, bán vợ mà vẫn không đủ tiền bù thuế, Khang Tông cùng quan thuộc hội nghị, Thái Tổ đứng ngoài đình lấy lụa buộc vào đầu nghi trượng, chỉ huy bộ chúng, lệnh rằng: "Nay kẻ nghèo không thể tự mưu sinh, bán vợ để bù tiền thuế. Tình thương cốt nhục, ai cũng như nhau. Tự nay ba năm không trưng thu thuế, quá ba năm từ từ tính sau." Bộ chúng nghe theo lệnh, kẻ nghe cảm động rơi lệ, tự bây giờ gần xa đều có tâm quy tụ. Năm quý tỵ, tháng mười, Khang Tông mộng đuổi theo con sói, nhiều lần bắn mà không trúng, Thái Tổ tiến lên bắn trúng. Ngày hôm sau, lấy điều mơ thấy hỏi liêu thuộc, bộ chúng nói: "Điềm lành, là điềm anh không thể có được mà em có thể có vậy." Tháng ấy, Khang Tông mất (1113), Thái Tổ kế vị làm Đô Bột Cực Liệt. Sứ nhà Liêu là A Tức Bảo đến nói: "Tại sao không báo tang?" Thái Tổ nói: "Có tang không thể điếu tang, lại còn cho rằng ta có tội?" Hôm khác, A Tức Bảo lại tới, ruỗi ngựa thẳng vào chỗ đặt linh cữu của Khang Tông, đưa mắt nhìn thấy ngựa bồi táng, muốn lấy chúng. Thái Tổ nổi giận, sắp giết hắn, Tông Hùng can gián nên thôi. Không lâu sau nhà Liêu lệnh mãi mà Thái Tổ không đến, Liêu chủ mê săn bắt, hoang dâm nát rượu, biếng nhác việc chính sự, bốn phương tấu sự, thường không thấy xét tới. Hột Thạch Liệt A Sơ đã chạy trốn vào Liêu, Kim Mục Tông đoạt lấy thành và bộ chúng của hắn, hắn không thể quay lại. Bèn cùng người em cùng tộc là Ngân Truật Khả, Từ Lý Hãn ngầm cấu kết với cư sỹ sống ở Nam Giang Hồn Đô Bộc Tốc, muốn cùng cả bọn lưu vong chạy vào Cao Ly. Sự tình bị phát giác, Thái Tổ sai Giáp Cổ Tát Hát bắt chúng. Ngân Truật Khả và Từ Lý Hãn bị thú binh nước Liêu bắt đi, Hồn Đô Bộc Tốc đã trốn đi mất, Tát Hát đoạt lấy vợ hắn rồi quay về.

6. 二年甲午六月，太祖至江西，遼使使來致襲節度之命。初，遼每歲遣使市名鷹海東青于海上，道出境內，使者貪縱，征索無藝，公私厭苦之。康宗嘗以不遣阿踈爲言，稍拒其使者。太祖嗣節度，亦遣蒲家奴往索阿踈，故常以此二者爲言，終至于滅遼然後已。至是，復遣宗室習古乃、完顏銀朮可往索阿疏。習古乃等還，具言遼主驕肆廢弛之狀。于是召官僚耆舊，以伐遼告之，使備沖要，建城堡，修戎器，以聽後命。遼統軍司聞之，使節度使捏哥來問狀，曰：「汝等有異志乎？修戰具，傷守備，將以誰禦？」太祖答之曰：「設險自守，又何問哉！」遼復遣阿息保來詰之。太祖謂之曰：「我小國也，事大國不敢廢禮。大國德澤不施，而逋逃是主，以此字小，能無望乎？若以阿疏與我，請事朝貢。苟不獲已，豈能束手受制也。」阿息保還，遼人始爲備，命統軍蕭撻不野調諸軍于甯江州。太祖聞之，使僕聒剌復索阿疏，實觀其形勢。僕聒剌還言：「遼兵多，不知其數。」太祖曰：「彼初調兵，豈能遽集如此。」復遣胡沙保往，還言：「惟四院統軍司與甯江州軍及渤海八百人耳。」太祖曰：「果如吾言。」謂諸將佐曰：「遼人知我將舉兵，集諸路軍備我，我必先發制之，無爲人制。」衆皆曰：「善。」乃入見宣靖皇后，告以伐遼事。后曰：「汝嗣父兄立邦家，見可則行。吾老矣，無貽我憂，汝必不至是也。」太祖感泣，奉觴爲壽。即奉后率諸將出門，舉觴東向，以遼人荒肆，不歸阿疏，並己用兵之意，禱于皇天后土。酹畢，后命太祖正坐，與僚屬會酒，號令諸部。使婆盧火征移懶路迪古乃兵，斡魯古、阿魯撫諭斡忽、急賽兩路系遼籍女直，實不迭往完睹路執遼障鷹官達魯古部副使辭列、甯江州渤海大家奴。于是達魯古部實里館來告曰：「聞舉兵伐遼，我部誰從？」太祖曰：「吾兵雖少，舊國也，與汝鄰境，固當從我。若畏遼人，自往就之。」

Năm thứ hai, giáp ngọ, tháng sáu, Thái Tổ đến Giang Tây, nhà Liêu sai sứ giả đem mệnh lệnh đến phong cho Thái Tổ làm Tiết Độ Sứ. Ban đầu, Liêu mỗi năm phái sứ giả qua biển đến mua loài chim ưng nổi tiếng tên Hà Đông Thanh, trên đường ra khỏi cảnh giới, sứ giả tham đắm phóng túng, chưng tập thu thuế không có giới hạn, công tư đều chán ghét chịu khổ vì chúng. Khang Tông từng lấy cớ không sai A Sơ, dần dần cự tuyệt sứ giả của chúng. Thái Tổ thừa kế chức Tiết Độ Sứ, cũng sai Bồ gia nô đi tìm A Sơ, cho nên lấy hai người này làm cớ, cuối cùng đến khi diệt Liêu xong mới chấm dứt. Đến lúc này, mới lại sai người trong tông thất Tập Cổ Nãi, Hoàn Nhan Ngân Truật Khả đi tìm A Sơ. Bọn Tập Cổ Nãi quay về, đều nói tình trạng Liêu chủ ngạo mạn phóng túng, cho nên bèn mời quan liêu lớn tuổi đến, lấy việc phạt Liêu báo cho họ biết, khiến họ phòng bị những nơi hiểm yếu, xây thành lũy, sửa sang khí giới, để chờ đợi mệnh lệnh. Đô Thống nhà Liêu nghe biết việc ấy, sai Tiết Độ Sứ Niết Ca đến hỏi tình hình, nói: "Bọn bây có chí hướng khác chăng? (Tức có ý làm phản), sửa sang chiến cụ, gia tăng phòng bị, sắp sửa phòng ngự ai đây?" Thái Tổ đáp lời hắn: "Dựa vào nơi hiểm trở tự thủ, lại hỏi làm gì?" Nhà Liêu lại sai A Tức Bảo đến hỏi vặn vẹo, Thái Tổ nói với hắn rằng: "Nước tôi nhỏ, phụng sự nước lớn không dám phế bỏ lễ nghi, đức trạch (tức ơn đức) của đại quốc không tới được nước tôi, để tôi đây thành người đứng đầu những kẻ đào tẩu, nếu lấy việc ấy mà trị nước nhỏ, có thể nào không khiến nước tôi oán trách? Nếu lấy A Sơ đưa cho tôi, thì xin được phụng sự triều cống, còn nếu không có được hắn, thì chúng tôi há có thể khoanh tay chịu sự khống chế của người khác." A Tức Bảo nghe xong quay về, người Liêu mới bắt đầu phòng bị, mệnh Thống Quân Tiêu Đạt Bát Dã điều chư quân đến Ninh Giang Châu. Thái Tổ biết được, bèn sai Bộc Quát Lạt lại đi tìm A Sơ, thực sự là để thăm dò hình thế của chúng. Bộc Quát Lạt quay về nói: "Quân Liêu đông, không biết chúng có bao nhiêu." Thái Tổ nói: "Bọn nó mới điều binh, sao có thể điều động đông như thế." Lại sai Hồ Sa Bảo đi, Sao Bảo quay về nói: "Duy chỉ có quân của Tứ Viện Thống Quân Tư, Bồ Giang Châu và quân Bột Hải tám trăm người thôi." Thái Tổ nói: "Quả như lời ta nói." Bèn nói với tướng tá rằng: "Người Liêu biết ta sắp khởi binh, tập trung quân chư lộ phòng bị ta, ta tất ra quân trước chúng, không để chúng khống chế ta." Mọi người đều nói: "Thưa vâng ạ". Thái Tổ bèn vào diện kiến Tuyên Tĩnh Hoàng Hậu, báo việc chinh phạt Liêu, hoàng hậu nói: "Ngươi thừa kế cha anh lập quốc hưng bang, thấy được thì làm, ta già rồi, đừng để lại cho ta nỗi ưu phiền, ngươi không cần tới đây đâu." Thái Tổ cảm động rơi nước mắt, dâng chén rượu chúc thọ hoàng hậu, dâng xong lập tức soái lĩnh chư tướng bước ra khỏi cửa, dâng chén về phía đông, vì người Liêu hoang dâm phóng túng, không trả lại A Sơ, cho nên mới tự mình có ý dụng binh, cầu xin hoàng thiên hậu thổ (trời như hoàng đế, đất như hoàng hậu), rải rượu xong, hoàng hậu mệnh cho Thái Tổ ngồi chỗ ngồi chính, cùng bộ hạ liêu thuộc uống rượu, hiệu lệnh các bộ tộc. phái Bà Lô Hỏa trưng binh của Di Lãn Lộ và Địch Cổ Nãi. Oát Lỗ Cổ và A Lỗ đi chiêu dụ quân hai lộ Oát Hốt và Cấp Tái, là người Nữ Chân có hộ tịch ở đất Liêu. Thực Bất Điệt đến lộ Hoàn Đổ thuộc Chướng Ưng Quan nhà Liêu và Đạt Lỗ Cổ Bộ Phó Sứ là Từ Liệt và Ninh Giang Châu Bột Hải đại gia nô. Cho nên Thực Lý Quán thuộc Đạt Lỗ Cổ Bộ đến báo rằng: "Nghe nói khởi binh phạt Liêu, bộ lạc của ta ai theo?" Thái Tổ nói: "Quân ta tuy ít, nhưng là nước cũ, là lân bang với nước ngươi, cố nhiên nên theo ta rồi. Còn nếu sợ người Liêu, tự đi mà dựa vào chúng."

7. 九月，太祖進軍甯江州，次寥晦城。婆盧火徵兵後期，杖之，復遣督軍。諸路兵皆會于來流水，得二千五百人。致遼之罪，申告于天地曰：「世事遼國，恪修職貢，定烏春、窩謀罕之亂，破蕭海里之衆，有功不省，而侵侮是加。罪人阿疏，屢請不遣。今將問罪于遼，天地其鑒佑之。」遂命諸將傳梃而誓曰：「汝等同心盡力，有功者，奴婢部曲爲良，庶人官之，先有官者敘進，輕重視功。苟違誓言，身死梃下，家屬無赦。」師次唐括帶斡甲之地，諸軍禳射，介而立，有光如烈火，起于人足及戈矛之上，人以爲兵祥。明日，次紮只水，光見如初。將至遼界，先使宗幹督士卒夷塹。既度遇渤海軍攻我左翼七謀克，衆少卻，敵兵直犯中軍。斜也出戰，哲垤先驅。太祖曰：「戰不可易也。」遣宗幹止之。宗幹馳出斜也前，控止哲垤馬，斜也遂與俱還。敵人從之，耶律謝十墜馬，遼人前救。太祖射救者斃。並射謝十中之。有騎突前，又射之，徹紮洞胸。謝十拔箭走，追射之，中其背，飲矢之半，僨而死，獲所乘馬。宗幹與數騎陷遼軍中，太祖救之，免胄戰。或自傍射之，矢拂于顙。太祖顧見射者，一矢而斃。謂將士曰：「盡敵而止。」衆從之，勇氣自倍。敵大奔，相蹂踐死者十七八。撒改在別路，不及會戰，使人以戰勝告之，而以謝十馬賜之。撒改使其子宗翰、完顏希尹來賀，且稱帝，因勸進。太祖曰：「一戰而勝，遂稱大號，何示人淺也。」進軍甯江州，諸軍填塹攻城。甯江人自東門出，溫蒂痕、阿徒罕邀擊，盡殪之。

Tháng chín, Thái Tổ tiến quân đến Ninh Giang Châu, đến trước thành Liêu Hối. Bà Lô Hỏa trưng binh đến trễ hẹn, phạt gậy hắn, rồi lại sai hắn đốc suất quân lính. Chư lộ quân hội binh ở sông Lại Lưu Thủy, được hai nghìn năm trăm người. Còn như tội của nhà Liêu, cáo rõ với trời đất rằng: "Đời đời phụng sự nước Liêu, cung kính triều cống, định loạn Ô Xuân, Oa Mưu Hãn, phá bộ chúng Tiêu Hải Lý, có công không xét, lại còn thêm phần xâm phạm. Kẻ tội đồ A Sơ, nhiều lần vời mà không sai giao đến. Nay sắp hỏi tội nước Liêu, có trời đất chứng giám giúp đỡ." Bèn sai chư tướng chuyển gậy nghi trượng mà thề rằng: "Các ngươi đồng tâm tận lực, kẻ nào có công, thân làm nô tỳ bộ khúc đều trở thành lương dân, nếu là thứ dân thì được làm quan, kẻ nào đã làm quan thì theo cấp bậc thăng tiến, thưởng nhiều hay ít xét theo công lao. Nếu làm trái lời thề này, thân chết dưới cây nghi trượng này, gia thuộc cũng không được ân xá." Quân đến vùng Đường Quát Đái Oát Giáp, chư quân cúng tế cung tiễn, đeo giáp mà đứng dậy, có ánh sáng như lửa cháy rực, phát từ dưới chân người lên đến đầu qua và mâu, mọi người đều xem đó là điềm lành. Ngày hôm sau, đến Trát Chỉ Thủy, ánh sáng thấy như ban đầu. Lúc sắp đến biên cảnh nhà Liêu, sai Tông Hàn đốc thúc binh sỹ san phẳng cái hào. Lúc vượt qua rồi gặp phải quân Bột Hải tấn công bảy mưu khắc ở cánh trái của ta, quân hơi lui, quân định đánh thẳng vào trung quân. Gia Dã xuất chiến, Triết Điệt cưỡi ngựa tiên phong, Thái Tổ nói: "Đánh trận không thể đổi người." Sai Tông Hàn khiến chúng dừng lại. Tông Hãn cưỡi ngựa đến trước Gia Dã, khiến ngựa Triết Điệt dừng lại, Gia Dã bèn cùng hai người kia quay về. Quân địch đuổi theo họ, Da Luật Tạ Thập từ ngựa té xuống, người Liêu tiến lên cứu. Thái Tổ bắn kẻ bước ra ứng cứu chết, lại bắn trúng Da Luật Tạ Thập. Bỗng có tên kỵ binh đột nhiên xông ra phía trước, Thái Tổ lại bắn hắn, tên xuyên qua áo giáp trứng ngực. Da Luật Tạ Thập bứt tiễn ra bỏ chạy, Thế Tổ đuổi theo bắn hắn, trúng vào lưng, tên xuyên vào một nửa, té xuống mà chết, đoạt lấy ngựa hắn cưỡi. Tông Hàn cùng vài kỵ sỹ bị vây hãm giữa quân Liêu, Thái Tổ cứu họ, cởi bỏ mũ trụ mà chiến. Có kẻ từ một bên bắn Thái Tổ, tên chạm nhẹ qua trán. Thái Tổ ngoái đầu quay lại bắn hắn, một phát là chết. Thái Tổ nói với chư tướng: "Giết sạch địch mới thôi!" Quân sỹ nghe theo, dũng khi dâng cao gấp mấy lần. Địch tan vỡ lớn, giẫm đạp lên nhau mà chết đến bảy tám phần mười. Tát Cải theo đường khác không tới hội chiến, Thái Tổ sai người lấy tin chiến thắng báo cho ông ta biết, lại lấy ngựa của Da Luật Thập Tạ tặng cho ông ta. Tát Cải sai Tông Hàn và Hoàn Nhan Doãn đến mừng, hơn nữa còn gọi Thái Tổ là hoàng đế. Thái Tổ nói: "Mới chiến một trận mà thắng, đã gọi ta với danh hiệu lớn như vậy, sao lại cho người ta thấy các ngươi thiếu suy nghĩ như thế." Rối tiến quân đến Ninh Giang Châu, chư quân lấp đầy cái hào mà công thành. Người Ninh Giang tự cửa đông tiến ra, Ôn Đế Ngân và A Đồ Hãn chận đánh, giết sạch bọn chúng.

8. 十月朔，克其城，獲防禦使大藥師奴，陰縱之，使招諭遼人。鐵驪部來送款。次來流城，以俘獲賜將士。召渤海梁福、斡答剌使之偽亡去，招諭其鄉人曰：「女直、渤海本同一家，我興師伐罪，不濫及無辜也。」使完顏婁室招諭系遼籍女直。師還，謁宣靖皇后，以所獲頒宗室耆老，以實里館貲產給將士。初命諸路以三百戶爲謀克，十謀克爲猛安。酬斡等撫定讒謀水女直。鱉古酋長胡蘇魯以城降。

Tháng mười, ngày một, công hạ thành ấy, bắt được Phòng Ngự Sứ Đại Dược Sư Nô, ngầm thả hắn đi, sai chiêu dụ người Liêu. Thiết Ly Bộ đến xin nội phụ. Tiến quân đến Lai Lưu Thành, đem tù binh tặng tướng sỹ. Cho vời Lương Phúc và Oán Đáp Lạt đến, khiến chúng giả bộ đào tẩu, chiêu dụ người trong hương rằng: "Nữ Chân và Bột Hải vốn cùng một nhà, ta hưng sư phạt tội, không lạm sát kẻ vô tội." Sai Hoàn Nhan Lâu Thất chiêu dụ người nữ chân có hộ tịch ở Liêu. Quân quay về, yết kiến Tuyên Tĩnh Thái Hậu, đem tù binh bắt được ban tặng cho bậc trưởng lão trong tông thất, lấy tiền của của Thực Lý Quán giao cho tướng sỹ. Ban đầu mệnh chư tướng lấy ba trăm hộ làm một mưu khắc, mười mưu khắc là một mãnh an. Bọn Thù Oát phủ dụ an định người Nữ Chân Sàm Mưu Thủy. Tù trưởng Miết Cổ là Hồ Tiết Lỗ đem thành hàng.

9. 十一月，遼都統蕭糺里、副都統撻不野將步騎十萬會于鴨子河北。太祖自將擊之。未至鴨子河，既夜，太祖方就枕，若有扶其首者三，寤而起，曰：「神明警我也！」即鳴鼓舉燧而行。黎明及河，遼兵方壞淩道，選壯士十輩擊走之。大軍繼進，遂登岸。甲士三千七百，至者才三之一。俄與敵遇于出河店，會大風起，塵埃蔽天，乘風勢擊之，遼兵潰。逐至斡論濼，殺獲首虜及車馬甲兵珍玩不可勝計，遍賜官屬將士，燕犒彌日。遼人嘗言女直兵若滿萬則不可敵，至是始滿萬雲。斡魯古敗遼兵，斬其節度使撻不野。僕虺等攻賓州，拔之。兀惹雛鶻室來降。遼將赤狗兒戰于賓州，僕虺、渾黜敗之。鐵驪王回離保以所部降。吾睹補、蒲察復敗赤狗兒、蕭乙薛軍于祥州東。斡忽、急塞兩路降。斡魯古敗遼軍于鹹州西，斬統軍實婁于陣。完顏婁室克鹹州。

Tháng mười một, Đô Thống nhà Liêu là Tiêu Củ Lý, Phó Đô Thống là Thát Bất Dã chỉ huy bộ kỵ mười vạn hội quân ở sông Áp Tử, Hà Bắc. Thái Tổ đích thân chỉ huy đánh chúng. Lúc chưa đến sông Áp tử, trời đã tối, Thái Tổ vừa mới ngủ, tựa như có cái gì nâng đầu Thái Tổ lên ba lần, Thái Tổ tỉnh ngủ thức dậy, nói: "Thần minh cảnh báo cho ta vậy!" Lập tức đánh trống đốt đuốc mà đi. Trời gần sáng thì tới sông, quân Liêu vừa phá hoại đường đi, bèn tuyển tráng sỹ mười người đánh đuổi chúng đi. Đại quân tiếp theo sau, bèn leo lên bờ sông. Giáp sỹ có ba nghìn bảy trăm người, tới nơi chỉ còn một phần ba. Không lâu sau gặp địch ở Xuất Hà Điếm. Bấy giờ gió lớn thổi, bụi bay kín trời, theo thế của gió mà đánh, quân Liêu tan vỡ. Truy đuổi đến Oát Luận Lạc, bắt và giết được thủ cấp địch cùng xe ngựa, áo giáp và trân châu nhiều không kể xiết, bèn tặng quan thuộc tướng sỹ, đặt tiệc khao quân sỹ vào cuối ngày. Người Liêu thường nói Nữ Chân quân nếu đầy một vạn thì không thể địch lại, đến lúc này mới đầy một vạn. Oát Lỗ Cổ đánh bại quân Liêu, chém đầu bọn Tiết Độ Sứ Thát Bất Dã. Bọn Bộc Hôi công Tân Châu, đánh hạ được thành ấy. Sồ Hoạt Thất thuộc bộ Ngột Nhạ đến hàng. Tướng nhà Liêu là Xích Cẩu Nhi đánh nhau ở Tân CHâu, Bộc Hôi và Hồn Truất đánh bại chúng. Thiết Li Vương là Hoài Ly Bảo soái lĩnh bộ chúng đến hàng. Ngô Đổ Bổ và Bồ Sát lại đánh bại quân của Xích Cẩu Nhi và Tiêu Ất Tiết ở phía đông Tường Châu. Hai lộ Oát Hốt và Cập Tắc hàng. Oát Lỗ Cổ đánh bại quân Liêu ở phía tây Hàm Châu, chém chết Đô Thống Quân nhà Liêu là Thực Lâu ngay giữa trận. Hoàn Nhan Lâu Thất hạ được Hàm Châu. 

Liêu Sử, Bản kỷ Liêu Thiên Tộ số 27, quyển 27, ghi:

冬十月壬寅朔，以守司空蕭嗣先為東北路都統，靜江軍節度使蕭撻不也為副，發契丹奚軍三千人，中京禁兵及土豪二千人，別選諸路武勇二千餘人，以虞候崔公義為都押官，控鶴指揮邢穎為副，引軍屯出河店。兩軍對壘，女直軍潛渡混同江，掩擊遼眾。蕭嗣先軍演，崔公義、邢穎、耶律佛留、蕭葛十等死之，其獵兔者十有七人。蕭奉先懼其弟嗣先獲罪，輒奏東征軍所至劫掠，若不肆赦，恐聚為患。上從之，嗣先但免官而己。

Mùa đông tháng mười, nhâm dần, ngày một, sai Thủ Tư Không là Tiêu Tự Tiên làm Đông Bắc Lộ Đô Thống, Tĩnh Giang Quân Tiết Độ Sứ Tô Thát Bất Dã làm phó, phát quân Khiết Đan và Hề 3000 người, Trung Kinh Cấm Binh cùng thổ hào 2000 người, lại tuyển riêng quân chư lộ võ dùng hơn 2000 người, cho Ngu Hầu Thôi Công Nghĩa làm Đô Áp Quan, Khống Hạc Chỉ Huy là Hình Dĩnh làm phó, dẫn quân đồn trú ở Xuất Hà Điếm. Hai quân đối mặt nhau, quân Nữ Chân ngầm lội qua sông Hồn Đồng Giang, đánh úp quân Liêu. Quân của Tiêu Tự Tiên tan vỡ, bọn Thôi Công Nghĩa, Hình Dĩnh, Da Luật Phật Lưu, Tiêu Tiết Thập đều tử trận, những kẻ thoát chết có mười bảy người. Tiêu Phụng Tiên sợ em mình là Tiêu Tự Tiên bị bắt vì có tội, liền tấu quân chinh đông đi tới đâu cướp phá tới đó, nếu không ân xá, sợ sẽ tụ họp làm mối lo. Hoàng thượng nghe theo, Tự Tiên chỉ bị bãi quan mà thôi.

10. 是月，吳乞買、撒改、辭不失率宮屬諸將勸進，願以新歲元日恭上尊號，太祖不許。阿離合懣、蒲家奴、宗翰等進曰：「今大功已建，若不稱號，無以系天下心。」太祖曰：「吾將思之。」

Tháng ấy, Ngô Khất Mãi, Tát Cãi, Từ Bất Thất soái lĩnh quan thuộc chư tướng khuyên Thái Tổ lên ngôi, nguyện rằng lấy ngày một năm mới cung kính tôn Thái Tổ làm hoàng thượng. Thái Tổ không chịu. A Ly Hợp Muộn, Bồ Gia Nộ, Tông Hàn dâng lời nói: "Nay công lớn đã lập, nếu không xưng hiệu, không thể cố kết nhân tâm thiên hạ." Thái Tổ nói: "Ta sẽ suy nghĩ về việc ấy."

11. 收國元年正月壬申朔，群臣奉上尊號。是日，即皇帝位。上曰：「遼以賓鐵爲號，取其堅也。賓鐵雖堅，終亦變壞，惟金不變不壞。金之色白，完顏部色尚白。」于是國號大金，改元收國。丙子，上自將攻黃龍府，進臨益州。州人走保黃龍，取其餘民以歸。遼遣都統耶律訛里朵、左副統蕭乙薛、右副統耶律張奴、都監蕭謝佛留，騎二十萬、步卒七萬戍邊。留婁室、銀朮可守黃龍，上率兵趨達魯古城，次甯江州西。遼使僧家奴來議和，國書斥上名，且使爲屬國。庚子，進師，有火光正圓，自空而墜。上曰：「此祥征，殆天助也！」酹白水而拜，將士莫不喜躍，進逼達魯古城。上登高望遼兵若連雲灌木狀，顧謂左右曰：「遼兵心貳而情怯。雖多不足畏！」遂趨高阜爲陣。宗雄以右翼先馳遼左軍，左軍卻。左翼出其陣後，遼右軍皆力戰。婁室、銀朮可沖其中堅。凡九陷陣，皆力戰而出。宗翰請以中軍助之。上使宗幹往爲疑兵。宗雄已得利，擊遼右軍，遼兵遂敗。乘勝追躡，至其營，會日已暮，圍之。黎明，遼軍潰圍出，逐北至阿婁岡。遼步卒盡殪，得其耕具數千以給諸軍。是役也，遼人本欲屯田，且戰且守，故並其耕具獲之。

Năm đầu Thụ Quốc, tháng giêng, nhâm thân, ngày mùng một (19 tháng 2 năm 1115), quần thần dâng tôn hiệu. Ngày hôm ấy, Thái Tổ lên ngôi hoàng đế. Hoàng thượng nói rằng: "Liêu lấy tân thiết (một loại sắt tinh luyện) là quốc hiệu, là do nó cứng chắc. Song tân thiết tuy cứng chắc, nhưng cuối cùng vẫn biến thành hư hỏng, duy chỉ có kim (tức bạch kim) không biến chất không hư hỏng, màu sắc của kim là trắng, màu sắc của bộ Hoàn Nhan cũng màu trắng." Do vậy đặt quốc hiệu là Kim, cải nguyên thành Thụ Quốc. Bính tử (ngày 1 tháng 2 năm 1115), hoàng thượng đích thân công Hoàng Long Phủ, tiến đến gần Ích Châu. Người trong châu bỏ chạy vào thủ Hoàng Long Phủ, bắt dân còn sót lại ở đấy rồi quay về. Nhà Liêu sai Đô Thống Da Luật Ngoa Lý Đóa, Tả Phó Đô Thống Tiêu Ất Tiết, Hữu Phó Đô Thống Da Luật Trương Nô, Đô Giám Tiêu Tạ Phật Lưu đem hai mươi vạn kỵ binh, bảy vạn bộ binh đồn thú nơi biên ải. Bèn cho Lâu Thất và Ngân Trật Khả phòng giữ Hoàng Long Phủ, còn hoàng thượng lĩnh binh đến thành Đạt Lỗ Cổ, đến phía tây Ninh Giang Châu. Sứ nhà Liêu là Tăng Gia Nô đến nghị hòa, quốc thư bỏ đi tên của hoàng thượng, hơn nữa còn khiến Kim thành thuộc quốc. Canh tử (25 tháng 2 năm 1115), tiến quân, có ánh lửa hình tròn ở giữa, từ trên không rơi xuống, hoàng thượng nói: "Đây là điềm tốt, chắc trời giúp ta." Rải nước trắng mà bái lạy, tướng sỹ không ai không háo hức, liền tiến bức thành Đạt Lỗ Cổ. Hoàng thượng leo lên cao quan sát quân Liêu nhiều như mây bay bụi cây vậy (1), quay nhìn trái phải rồi nói: "Liêu binh sinh hai lòng mà sợ sệt, tuy nhiều nhưng không đáng lo." Bèn tiến đến gò cao mà bày trận, Tông Hùng lấy cánh phải ruổi ngựa đánh vào tả quân của Liêu, tả quân hơi lui. Cánh trái quân ta đánh vào đằng sau thế trận địch, hữu quân của Liêu đều ra sức chiến đấu. Ngân Truật Khả xung kích quân tinh nhuệ của chúng. Cả thảy chín lần hãm trận, đều ra sức chiến đấu mà thoát ra. Tông Hàn xin lấy trung quân của ta trợ chiến cho Ngân Truật Khả. Hoàng thượng sai Tông Hàn đến làm kế nghi binh, Tông Hùng đã giành lợi thế, đánh vào hữu quân của Liêu, Liêu binh liền bại, thừa thắng truy giết giẫm đạp đến tận doanh trại chúng, bấy giờ trời đã ngả chiều, bao vây chúng. Buổi sáng sớm, quân Liêu tan rã chạy ra khỏi vòng vây, bèn truy bức đến A Lâu Cương. Bộ tốt quân Liêu bị giết sạch, lấy được vài nghìn nông cụ canh tác phát cho chư quân. Trận này, quân Liêu vốn muốn đồn điền, vừa đánh vừa thủ, nên lấy được hết nông cụ của chúng.

(1) Nguyên văn là 連雲灌木: 連雲 liền vân là mây nối liền, 灌木, quán mộc là bụi cây.

五年春正月，下詔親征，遣僧家奴持書約和，斥阿骨打名。

阿骨打遣賽刺復書，若歸叛人阿疏，遷黃龍府於別地，然後議之。都統耶律斡里朵等與女直兵戰於達魯古城，敗績。

12. 二月，師還。三月辛未朔，獵于寥晦城。四月，遼耶律張奴以國書來。上以書辭慢侮，留其五人，獨遣張奴回報，書亦如之。五月庚午朔，避暑于近郊。甲戌，拜天射柳。故事，五月五日、七月十五日、九月九日拜天射柳，歲以爲常。

Tháng hai (26 tháng 2 đến 27 tháng 3 năm 1115), quân quay về. Tháng ba, tân mùi, ngày đầu (28 tháng 3 năm 1115), đi săn ở thành Liêu Hối. Tháng tư (26 tháng 4 đến 25 tháng 5 năm 1115), Da Luật Trương Nô của Liêu đem quốc thư tới. Hoàng thượng cho rằng nội dung thư ngạo mạn coi thường, bèn giữ lại năm người kia, chỉ cho một mình Trương Nô quay về báo, thư trả lời cũng dùng lời lẽ như thế. Tháng năm, canh ngọ, ngày một (26 tháng 5 năm 1115), đi tránh nóng ở vùng ngoài thành. Giáp tuất, bái trời xạ liễu (tức tập bắn cung tên). Đó là việc cũ. Tháng năm ngày năm (30 tháng 5 năm 1115), tháng bảy ngày mười lăm, tháng chín ngày chín bái trời xạ liểu, trở thành dịp thường hàng năm.

13. 六月己亥朔，遼耶律張奴復以國書來，猶斥上名。上亦斥遼主名以復之，且諭之使降。七月戊辰，以弟吳乞買爲諳班勃極烈，國相撒改爲國論勃極烈。辭不失爲阿買勃極烈，弟斜也爲國論昊勃極烈，甲戌，遼使辭剌以書來，留之不遣。九百奚營來降。

Tháng sáu, kỷ hợi, ngày một (24 tháng 6 năm 1115), Da Luật Trương Nô lại đem quốc thư đến, vẫn xóa tên của hoàng thượng. Hoàng thượng cũng xóa tên Liêu chủ mà gửi đi, hơn nữa còn chiêu dụ chúng đầu hàng. Tháng bảy, canh thìn (23 tháng 7), sai em là Ngô Khất Mãi làm Am Ban Bột Cực Liệt, tướng quốc Tát Cải làm Quốc Luận Bột Cực Liệt, Từ Bất Thất làm A Mãi Bột Cực Liệt, em là Gia Dã làm Vi Quốc Luận Hạo Bột Cực Liệt. Giáp tuất (29 tháng 7 năm 1115), sứ nhà Liêu Từ Thích đem thư tới, giữ hắn lại không cho về. Cửu Bách Hề Doanh đến hàng.

14. 八月戊戌，上親征黃龍府。次混同江，無舟，上使一人道前，乘赭白馬徑涉，曰：「視吾鞭所指而行。」諸軍隨之，水及馬腹。後使舟人測其渡處，深不得其底。熙宗天眷二年，以黃龍府爲濟州，軍曰利涉，蓋以太祖涉濟故也。

Tháng tám, mậu tuất (22 tháng 8 năm 1115), hoàng thượng thân chinh Hoàng Long Phủ. Quân đến sông Hỗn Đồng Giang, không có thuyền, hoàng thượng sai một người dẫn đường phía trước, cưỡi ngựa trắng và đỏ lội sông. Hoàng thượng bèn nói: "Hãy nhìn theo roi ngựa của ta mà tiến." Chư quân theo sau, nước ngập tới bụng ngựa. Sau này sai thuyền nhân đo độ sâu chỗ mọi người vượt sông, sâu không thể đo được đáy. Hi Tông năm Thiên Quyến thứ hai, đổi Hoàng Long Phủ thành Tề Châu, quân sỹ ngày ngày dễ dàng lội sông, là do Thái Tổ vượt sông đó vậy.

15. 九月，克黃龍府，遣辭剌還，遂班師。至江，徑渡如前。丁丑，至自黃龍府。己卯，黃龍見空中。癸巳，以國論勃極烈撒改爲國論忽魯勃極烈，阿離合懣爲國論乙室勃極烈。

Tháng chín (20 tháng 9 đến 19 tháng 10 năm 1115), công hạ Hoàng Long Phủ, cho Từ Lạt quay về, rồi ban sư. Đến sông ấy (tức sông Hỗn Đồng Giang), vượt qua như trước. Đinh sửu (30 tháng 9 năm 1115), Hoàng Long Phủ quay về với ta. Quý tỵ (16 tháng 10 năm 1115), khiến Quốc Luận Bột Cực Liệt Tát Cải làm Quốc Luận Hốt Lỗ Bột Cực Liệt, A Ly Hợp Muộn làm Quốc Luận Khất Thất Bột Cực Liệt.

16. 十一月，遼主聞取黃龍府，大懼，自將七十萬至駝門。附馬蕭特末、林牙蕭查剌等騎五萬、步四十萬至斡鄰濼。上自將御之。

Tháng mười một, Liêu chủ nghe nói Hoàng Long Phủ đã bị lấy, rất sợ hãi, đích thân chỉ huy bảy mươi vạn đến Đà Môn. Phò mã Tô Đặc Mạt, Lâm Nha Tô Tra Lạt soãi lĩnh năm vạn kỵ, bộ binh bốn mươi vạn đến Oát Lân Lạc. Hoàng thượng đích thân chỉ huy phòng ngự.

17. 十二月己亥，行次爻剌，會諸將議。皆曰：「遼兵號七十萬，其鋒未易當。吾軍遠來。人馬疲乏，宜駐于此，深溝高壘以待。」上從之。遣迪古乃、銀朮可鎮達魯古。丁未，上以騎兵親候遼軍，獲督餉者，知遼主以張奴叛，西還二日矣。是日，上還至熟結濼，有光見于予端。戊申，諸將曰：「今遼主既還，可乘怠追擊之。」上曰「敵來不迎戰，去而追之，欲以此爲勇邪？」衆皆悚愧，願自效。上復曰：「誠欲追敵，約齎以往，無事餫饋。若破敵，何求不得。」衆皆奮躍，追及遼主于護步答岡。是役也，兵止二萬。上曰：「彼衆我寡，兵不可分。視其中軍最堅，遼主必在焉。敗其中軍，可以得志。」使右翼先戰。兵數交，左翼合而攻之。遼兵大潰，我師馳之，橫出其中。遼師敗績，死者相屬百餘里。獲輿輦帟幄兵械軍資，他寶物馬牛不可勝計。是戰，斜也援矛殺數十人，阿離本被圍，溫蒂罕迪忽迭以四謀克兵出之，完顏蒙刮身被數創，力戰不已，功皆論最。蕭特末等焚營遁去，遂班師。來穀撒喝取開州，婆盧火下特鄰城，辭里罕降。

Tháng mười hai, kỷ hợi (21 tháng 12 năm 1115), hành quân đến Hào Lạt, hội họp chư tướng để bàn nghị, đều nói: "Quân Liêu nói phao lên bảy mươi vạn, tiền phong của chúng không dễ đương đầu. Quân ta từ xa đến, người ngựa mệt mỏi, nên đồn trú ở đây, đào hào sâu đáp lũy cao để đợi chúng." Hoàng thượng nghe theo. Sai Địch Cổ Nãi, Ngân Truật Khả trấn giữ Đạt Lỗ Cổ. Đinh mùi (29 tháng 12 năm 1115), hoàng thượng lấy kỵ binh trinh thám quân Liêu, bắt được tên đốc thúc lương thực, biết được Liêu chủ vì (Da Luật) Trương Nô làm phản, quay về phía Tây đã hai ngày rồi. Ngày hôm ấy, hoàng thượng quay về Thuộc Kết Lạc, có ánh sáng chiếu từ đầu mão. Mậu thân (30 tháng 12 năm 1115), chư tướng nói: "Nay Liêu chủ đã về, có thể lợi dụng lúc chúng nó lười nhác mà truy kích. Hoàng thượng nói: "Địch đến không nghênh chiến, lúc đi rồi mới truy tới, muốn gọi đây là dũng cảm sao?" Quân chúng đều hổ thẹn, muốn ra sức đánh trận. Hoàng thượng bèn tiếp lời: Thành thật muốn truy kích quân địch, thì trang bị nhẹ lại rồi đi, không cần đem theo lương hướng. Nếu phá được địch, muốn gì mà chẳng được." Quân chúng đều phấn khích. Truy kịp Liêu Chủ ở Hộ Bộ Đạt Cương. Trong trận này, binh chỉ có hai vạn. Hoàng thượng nói: "Địch đông ta ít, binh không thể phân. Thấy trung quân của chúng là vững chãi nhất, Liêu chủ tất phải ở trong đó. Nếu đánh bại trung quân của chúng, thì ta sẽ thắng trận." Sai cánh phải đánh trước tiên, binh hai bên giao chiến với nhau vài lần, hợp với cánh trái mà công chúng, quân Liêu tan vỡ, quân ta truy đuổi, ra vào giữa quân chúng. Liêu binh thất bại, kẻ chết nằm gối lên nhau khắp trăm lý, lấy được xa giá, lều trướng, binh khí, quân tư, cùng bảo vật ngựa bò khác nhiều không kể xiết. Trận này, Gia Dã cầm thương giết mấy chục người, A Ly Bổn bị bao vây, Ôn Đế Hãn Địch Điệt soái lĩnh ba mưu khắc giúp A Ly Bổn thoát ra, Hoàn Nhan Mông Quát thân bị thương vài chỗ, ra sức chiến không hề dừng, công lao đều xếp vào hạng nhất. Bọn Tiêu Đặc Mạt đốt doanh trại bỏ trốn, bèn ban sư. Lai Cốc Tát Hát lấy được Khai Châu, Bà Lô Hỏa công hạ Đặc Lân Thành, Từ Lý Hãn đầu hàng.

Liêu Sử, Bản Kỷ thứ 28, Thiên Tộ bản kỷ:

八月甲子，罷獵，趨軍中。以斡里朵等軍敗，免官。丙寅，以圍場使阿不為中軍都統，耶律張家奴為都監，率番、漢兵十萬；蕭奉先充御營都統，諸行營都部署耶律章奴為副，以精兵二萬為先鋒。餘分五部為正軍，貴族子弟千人為硬軍，扈從百司為護衛軍，北出駱駝口；以都點檢蕭胡睹姑為都統，樞密直學士柴誼為副，將漢步騎三萬，南出甯江州。自長春州分道而進，發數月糧，期必滅女直。

Tháng tám giáp tử (17 tháng 9 năm 1115), bãi việc săn bắt, đi vào trong quân. Vì quân bọn Hàn Lý Đóa bại, miễn quan. Bính thìn (19 tháng 9 năm 1115), cho Vi Trường Sứ A Bất Vi làm Trung Quân Đô Thống, Da Luật Trương Gia Nộ làm Đô Giám, soái lĩnh Phiên và Hán binh 100,000; Tiêu Phụng Tiên làm Ngự Doanh Đô Thống, các Hành Doanh Đô Bộ Thự là Da Luật Chương Nô làm phó, lấy tinh binh hai 20,000 làm tiền phong. Số quân còn lại phân thành năm bộ làm chính quân, con em quý tộc nghìn người làm quân tinh nhuệ, Hỗ Tòng Bách Tư làm Hộ Vệ Quân, xuất cửa khẩu Lạc Đà Khẩu, cho Đô Điểm Kiểm Tiêu Hồ Đổ Cô làm Đô Thống, Khu Mật Trực Học Sỹ Sài Nghị làm phó, chỉ huy bộ kỵ người Hán 30,000, xuất phát từ phía nam Ninh Giang Châu. Tự Thọ Xuân phân đường mà tiến, phát lương thực đủ dùng vài tháng, hẹn tất diệt Nữ Chân.

九月丁卯朔，女直軍陷黃龍府。己巳，知北院樞密使蕭得里底出為西南面招討使。辭剌還，女直復遣賽剌以書來報：若歸我叛人阿疏等，即當班師。上親征。粘罕、兀术等以書來上，陽為卑哀之辭，實欲求戰。書上，上怒，下詔有「女直作過，大軍翦除」之語。女直主聚眾，面仰天慟哭曰：「始與汝等起兵，蓋苦契丹殘忍，欲自立國。今主上親征，奈何？非人死戰，莫能當也。不若殺我一族，汝等迎降，轉禍為福。」諸軍皆曰：「事已至此，惟命是從。」乙巳，耶律章奴反，奔上京，謀迎立魏國王淳。上遣駙馬蕭昱領兵詣廣平澱護后妃，行宮小底乙信持書馳報魏國王。時章奴先遣王妃親弟蕭諦里以所謀說魏國王。王曰：「此非細事，主上自有諸王當立，北、南面大臣不來，而汝言及此，何也？」密令左右拘之。有頃，乙信等寃御劄至，備言章奴等欲廢立事。魏國王立斬蕭諦里等首以獻，單騎間道詣廣平澱待罪。上遇之如初。章奴知魏國王不聽，率麾下掠慶、饒、懷、祖等州，結渤海群盜，眾至數萬，趨廣平澱犯行宮。順國女直阿鶻產以三百騎一戰而勝，擒其貴族二百餘人，並斬首以徇。其妻子配役繡院，或散諸近侍為婢，餘得脫者皆奔女直。章奴詐為使者，欲奔女直，為邏者所獲，縛送行在，腰斬於市，剖其心以獻祖廟，支解以徇五路。

Tháng chín, đinh mão, ngày một (20 tháng 9 năm 1115), quân Nữ Chân vây hãm Hoàng Long Phủ. Kỷ tỵ (22 tháng 9 năm 1115), Tri Bắc Khu Mật Viện Sứ là Tiêu Đắc Lý Để nhậm chức Tây Nam Diện Chiêu Thảo Sứ. Tất Lạt quay về, Nữ Chân lại sai Tái Lạt cầm thư đến, nếu trả cho ta kẻ làm phản A Sơ, thì lập tức ban sư. Hoàng thượng thân chinh, bọn Niêm Hãn và Ngột Truật đem thư đến dâng lên, giả dùng giọng văn bi ai, thực chất muốn gây chiến. Thư được dâng lên, hoàng thượng nổi giận, hạ chiếu viết: "Nữ Chân gây tội, đại quân tiễu trừ." Nữ Chân chủ (tức A Cốt Đả) hội họp bộ chúng, ngửng mặt lên trời mà gào khóc rằng: "Ban đầu cùng các ngươi khởi binh, là vì người Nữ Chân khổ vì Khiến Đan tham tàn, muốn tự lập làm nước riêng. Nay chúa thượng thân chinh, làm thế nào bây giờ? Nếu không ai liều chết mà chiến, thì chẳng kẻ nào đương đầu nổi vậy. Chi bằng giết cả tộc của ta, các ngươi ra nghênh đón xin hàng, chuyển họa thành phúc." Chư quân đều nói: "Sự việc đã đến nước này, xin nghe theo mệnh lệnh của ngài." Ất tỵ, Da Luật Chương Nô làm phản, trốn đến Thượng Kinh, mưu đón và tự lập Ngụy Quốc Vương Da Luật Thuần. Hoàng thượng sai phò mã Tiêu Dục lĩnh binh đến Quảng Bình Điến để bảo vệ hoàng hậu và phi tần. Hành Cung Nội Thị là Ất Tín cưỡi ngựa trạm cầm thư đến cho Ngụy Quốc Vương. Bấy giờ Da Luật Chương Nô trước tiên sai người em thân cận của vương phi là Tiêu Đế Lý lấy âm mưu của mình nói rõ cho Ngụy Quốc Vương biết. Vương nói: "Đây không phải là chuyện nhỏ, chỉ mình chúa thượng mới có thể sách lập chư vương. Phía bắc, phía nam, đại thần không tới, mà nhà ngươi nói tới việc này, là vì lẽ gì?"  Bí mật lệnh tả hữu bắt hắn. Không lâu sau, Át Tín đem tráp thư của hoàng thượng đến, nói rằng bọn Chương Nô muốn phế lập hoàng vị. Ngụy Quốc Vương lập tức cho chém Tiêu Đế Lý để dâng thủ cấp, rồi một mình một ngựa giữa đường đến Quảng Bình Điến chờ chịu tội. Hoàng thượng đãi ngộ như xưa. Chương Nô biết Ngụy Quốc Vương không nghe theo lời mình, sai bộ hạ cướp các châu Khánh, Nhiêu, Hoài, Tổ, cấu kết với bọn Bột Hải đến cướp, quân lên đến vài vạn, đến Quảng Bình Điến xâm phạm vào hành cung. Tù trưởng Nữ Chân ở Thuận Quốc là A Cốt Sản lấy 300 kỵ đánh một trận mà thắng, bắt quý tộc hơn 200 người, đem chém đầu hết để thị uy. Thê tử của bọn làm phản đều bị gửi vào kỷ viện lầu xanh, hoặc phân tán giao cho các cận vệ làm nô tỳ. Những kẻ còn lại thoát được đều chạy vào nương nhờ Nữ Chân. Chương Nô giả làm sứ giả, muốn chạy sang đất của Nữ Chân, bị quân tuần la bắt, trói gửi về trước nơi hoàng đế, bị chặt ngang lưng ở giữa chợ, phanh tim để dâng lên miếu tổ tiên, cắt tứ chi đem thị uy ở năm lộ.

冬十一月，遣駙馬蕭特末、林牙蕭察剌等將騎兵五萬、步卒四十萬、親軍七十萬至駝門。

Mùa đông tháng mười một, sai phò mã Tiêu Đặc Mạt, Lâm Nha Tiêu Sai Lạt chỉ huy kỵ binh 50,000 người, bộ binh 400,000, thân quân 700,000 người đến Đà Môn.

十二月乙巳，耶律張家奴叛。戊申，親戰于護步答岡，敗績，盡亡其輜重。己未，錦州刺史耶律術者叛應張家奴。庚申，北面林牙耶律馬哥討張家奴。癸亥，以北院宣徽使蕭韓家奴知北院樞密使事，南院宣徽使蕭特末為漢人行宮都部署。

Tháng mươi hai, ất tỵ (27 tháng 12 năm 1115), Da Luật Chương Nô làm phản. Mậu thân (30 tháng 12 năm 1115), thân chinh ở Hộ Bộ Đạt Cương, bại trận, mất sạch xe truy trọng. Kỷ mùi (10 tháng 1 năm 1116), Cẩm Châu Thứ Sử là Da Luật Thuật Giả làm phản ứng viện cho Trương Gia Nô. Canh thân (11 tháng 1 năm 1116), Bắc Diện Lâm Nha Da Luật Mã Ca thảo phạt Trương Gia Nô. Quý hợi (14 tháng 1 năm 1116), cho Bắc Viện Tuyên Huy Sứ Tiêu Hàn Gia Nô làm Tri Bắc Viện Khu Mật Sứ Sự, Nam Viện Tuyên Huy Sứ Tiêu Đặc Mạt làm Hán Nhân Hành Cung Đô Bộ Thự.

Tam Triều Bắc Minh Hội Biên, quyển 21, dẫn theo sách "Vong Liêu Lục" (三朝北盟會編 卷二十一

自春涉夏，盡為女眞攻陷。天慶五年春，天祚下詔親征，率番漢兵十餘萬，出長春路，樞宻使蕭奉先充御營都統，同知南面諸行營都部署司事耶律章奴副之，以精兵二萬爲先鋒，餘軍分五路為正兵，諸大臣貴族子弟千餘人爲硬軍，扈從百司，爲䕶衛軍，以漢軍步騎三萬人，別遣殿前副都㸃檢蕭胡覩姑充都統，以樞宻直學士柴誼副之，分路進發，與女眞兵馬㑹，契丹未陣，女眞三面急擊之，天祚御旗向西南出，衆軍從而敗潰，天祚一日夜走三百里，退保長春州。

Từ xuân đến hạ, đều bị Nữ Chân công hãm. Thiên Khánh năm thứ năm, mùa xuân, Thiên Tộ hạ chiếu thân chinh, soái lĩnh Phiên và Hán binh hơn 100,000, xuất phát từ lộ Trường Xuân, Khu Mật Sứ Tiêu Phụng Tiên làm Thống Ngự Doanh Đô Thống, Đồng Tri Nam Diện Chư Hành Doanh Đô Bộ Thự Tư Sự là Da Lỗ Chương Nô làm Phó Đô Thống, lấy tinh binh 20,000 làm tiền phong, số quân còn lại phân năm đường làm chính quân, các đại thần và con em quý tộc hơn 1000 người làm quân tinh nhuệ, Hỗ Tòng Bạch Tư làm Hộ Vệ Quân, lấy quân Hán bộ kỵ 30,000 người, sai riêng Điện Tiền Phó Đô Điểm Kiểm Tiêu Hồ Đổ Cổ làm Đô Thống, lấy Khu Mật Trực Học Sỹ Sái Nghị làm phó Đô Thống, phân lộ cùng xuất phát tiến binh. Lúc gặp binh mã Nữ Chân, Khiết Đan chưa kịp bày trận, Nữ Chân ba mặt đánh gấp tới, cờ ngự Thiên Tộ theo hướng tây nam mà chạy thoát, quân chúng đi theo mà bại trận, Thiên Tộ một ngày một đêm đi 300 lý, thoái lui về bảo vệ Trường Xuân Châu.

18. 二年正月戊子，詔曰：「自破遼兵，四方來降者衆，宜加優恤。自今契丹、奚、漢、渤海、系遼籍女直、室韋、達魯古、兀惹、鐵驪諸部官民，己降或爲軍所俘獲，逃遁而還者，勿以爲罪。其酋長仍官之，且使從宜居處。」

Năm thứ hai, chính nguyệt, bính tử (27 tháng 1 năm 1116), xuống chiếu viết: "Tự lúc phá quân Liêu, bốn phương đến quy hàng rất đông, nên săn sóc thêm. Tự nay, các bộ Nữ Chân, Thất Vi, Đạt Lỗ Cổ, Ngột Nhạ Thiết Ly có hộ tích ở đất Khiến Đan, Hề, Hán, Bột Hải, nếu đã đầu hàng hoặc bị quân ta bắt được, bỏ trốn nhưng quay lại, thì không xem là có tôi. Tù trưởng của họ vẫn xem là quan, lại khiến họ cư trú những nơi thích hợp."

19. 閏月，高永昌據東京，使撻不野來求援。高麗遣使來賀捷，且求保州。詔許自取之。二月己巳，詔曰：「比以歲凶，庶民艱食，多依附豪族，因爲奴隸，及有犯法，征償莫辦，折身爲奴者，或私約立限，以人對贖，過期則爲奴者，並聽以兩人贖一爲良。若元約以一人贖者，即從元約。」四月乙丑，以斡魯統內外諸軍，與蒲察、迪古乃會咸州路都統斡魯古討高永昌。胡沙補等被害。五月，斡魯等敗永昌，撻不野擒永昌以獻，戮之于軍。東京州縣及南路系遼女直皆降。詔除遼法，省稅賦，置猛安謀克一如本朝之制。以斡魯爲南路都統。迭勃極烈阿徒罕破遼兵六萬于照散城。九月己亥，上獵近郊。乙巳，南路都統斡魯來見于婆盧買水。始制金牌。十二月庚申朔，諳班勃極烈吳乞買及群臣上尊號曰大聖皇帝，改明年爲天輔元年。

Tháng nhuần, Cao Vĩnh Xương chiếm cứ Đông Kinh, sai Thát Bất Dã đến cầu viện. Cao Ly sai sứ đến chúc mừng thắng trận, lại xin lấy Bảo Châu. Xuống chiếu cho phép tự lấy châu ấy. Tháng hai (25 tháng 4 năm 1116), xuống chiếu rằng: "Gần đây do hung niên (tức năm mất mùa), đa phần dân chúng phải dựa vào hào tộc, nên trở thành nô lệ, trưng tập thuế vụ chưa đầy đủ, cúi mình làm nô lệ, hoặc lén ước hẹn kỳ hạn, để người khác chuộc, quá hẹn thì làm nô lệ. Những trường hợp trên cho phép lấy hai người chuộc một lương dân. Nếu vốn thỏa thuận lấy một người chuộc, thì theo thỏa thuận ban đầu ấy. " Tháng tư, ất sửu (15 tháng 5 năm 1116), cho Hàn Cổ thống lĩnh chư quân trong ngoài, cùng với Bồ Sát, Địch Cổ Nãi hội quân với Hàm Châu Lô Đô Thống Hàn Cổ Lổ để chinh phạt Cao Vĩnh Xương. Bọn Hồ Sa Bổ bị hại. Tháng năm (13 tháng 6 năm 1116 đến 11 tháng 7 năm 1116), bọn Hàn Lỗ đánh bại Vĩnh Xương, Thát Bất Dã bắt Vĩnh Xương đem dâng lên, phanh thây giữa quân sỹ. Người Nữ Chân có hộ tịch ở Liêu từ các châu huyện ở Đông Kinh cùng Nam Lộ đều hàng. Xuống chiếu phế bỏ pháp lệnh nhà Liêu, giảm thuế phú (tức thuế má), đặt mãnh an mưu khắc như chế độ của bổn triều. Cho Hàn Lỗ làm Nam Lộ Đô Thống. Thát Bột Cực Liệt A Đồ Hãn phá sáu vạn quân Liêu ở thành Chiêu Tán. Tháng chín (16 tháng 10 năm 1116), hoàng thượng đi săn ở vùng ngoài thành. Ất tị (22 tháng 10 năm 1116), Nam Lộ Đô Thống Hàn Lỗ đến Bà Lô Mãi Thủy gặp hoàng thượng. Bắt đầu chế tạo kim bài. Tháng mười hai, canh thân (6 tháng 11 năm 1116), ngày mùng một, Am Ban Bột Cực Liệt Ngô Khất Mãi cùng quần thần tôn hoàng thượng với danh hiệu Đại Thánh Hoàng Đế, đổi năm sau thành năm đầu Thiên Phụ.

20. 天輔元年正月，開州叛，加古撒喝等討平之。國論昊勃極烈斜也以兵一萬取泰州。四月，遼秦晉國王耶律捏里來伐，迪古乃、婁室、婆盧火將兵二萬。會咸州路都統斡魯古擊之。五月丁巳，詔自收甯江州已後同姓爲婚者，杖而離之。七月戊申，以完顏斡論知東京事。八月癸亥，高麗遣使來請保州。十二月甲子，斡魯古等敗耶律捍里兵于蒺藜山，拔顯州，乾、懿、豪、徽、成、川、惠等州皆降。

Năm đầu Thiên Phụ, tháng giêng, Khai Châu làm phản, bọn Gia Cổ Tát Hát thảo phạt bình định nơi ấy. Quốc Luận Hạo Bột Cực Liệt Gia Dã lấy binh một vạn lấy được Thái Châu. Tháng tư (5 tháng 4 đến 1 tháng 6 năm 1117),  Tần Tấn Quốc Vương nước Liêu là Da Luật Hãn Lý đến đánh, Địch Cổ Nãi, Lâu Thất, Bà Lỗ Hỏa chỉ huy binh sỹ hai vạn người. Bấy giờ Hàm Châu Đo Thống Hàn Cổ Lỗ đánh chúng. Tháng năm, đinh tỵ (1 tháng 7 năm 1117), chiếu rằng tự sau khi lấy Ninh Giang Châu những kẻ cùng họ kết hôn với nhau đều bị đánh gậy mà bắt phải ly hôn. Tháng bảy, mậu thân (21 tháng 8 năm 1117), cho Hoàn Nhan Hàn Luận làm Tri Đông Kinh Sự. Tháng tám, quý hợi (5 tháng 9 năm 1117), Cao Ly sai sứ đến xin Bảo Châu. Tháng mười hai, giáp tử (4 tháng 1 năm 1118) Hàn Lỗ Cổ đánh bại Da Luật Hãn Lý ở Tật Lê Sơn, công hạ Hiển Châu, Càn, Ý, Hào, Huy, Thành, Xuyên, Huệ Châu đều hàng.

21. 是月，宋使登州防禦使馬政以國書來，其略曰：「日出之分，實生聖人。竊聞征遼，屢破勍敵。若克遼之後，五代時陷入契丹漢地，願畀下邑。」

Tháng ấy, sứ giả nhà Tống là Đăng Châu Phòng Ngự Sứ Mã Chính đem quốc thư đến, nội dụng đại lược là: "Mặt trời mọc ở nơi phân chia, thực sinh ra thánh nhân. Trộm nghe phạt Liêu, nhiều lần phá cường địch. Nếu sau khi thắng Liêu, hán địa rơi vào tay Khiết Đan từ đời Ngữ Đại, xin trả lại cho hạ ấp (Tống tự xưng nước mình nhỏ hơn Kim)."

22. 二年正月庚寅，遼雙州節度使張崇降。使散睹如宋報聘，書曰：「所請之地，今當與宋夾攻，得者有之。」

Năm thứ hai, chính nguyệt, canh dần (30 tháng 1 năm 1118), Song Châu Tiết Độ Sứ nước Liêu là Trương Sùng đầu hàng, sai Tát Đổ nhập Tống cầm quốc thư, viết rằng: "Những đất nhà Tống xin, nay nên cùng Tống đánh kẹp Liêu, ai đánh thắng thì có đất ấy."  

23. 二月癸丑朔，遼使耶律奴哥等來議和。辛酉，孛堇迪古乃、婁室來見。上以遼主近在中京，而敢輒來，皆杖之。劾里保、雙古等言，鹹州都統斡魯古知遼主在中京而不進討，芻糧豐足而不以實聞，攻顯州時所獲生口財畜多自取。

Tháng hai, quý sử, mùng một (22 tháng 2 năm 1118), sứ nước Liêu là bọn Da Luật Nô Ca đến nghị hòa. Tân dậu (2 tháng 3 năm 1118), Bột Cận là Địch Cổ Nãi và Lâu Thất đến triều kiến. Hoàng thượng vì việc Liêu chủ ở gần Trung Kinh, ai mà dám cả gán đến, đều phạt gậy chúng. Hặc Lý Bảo, Song Cổ nói, Hàm Châu Đô Thống Hàn Lỗ Cổ biết Liêu chủ ở Trung Kinh mà không tiến quân thảo phạt, lương thảo nhiều mà đủ nhưng không tâu số lượng thực tế, lúc công Hiển Châu tự chiếm lấy tù binh tài vật lấy được.

24. 三月癸未朔，命闍哥代爲都統而鞫治之，斡魯古坐降謀克。壬辰，遼使耶律奴哥以國書來。庚子，以婁室言黃龍府地僻且遠，宜重戍守，乃命合諸路謀克，以婁室爲萬戶鎮之。

Tháng ba, quý mùi, ngày mồng một (24 tháng 3 năm 1118), lệnh Đồ Ca làm Đô Thống mà xét hỏi trị tội hắn, Hàn Lỗ Cổ bị tội giáng xuống làm mưu khắc. Nhâm thìn (2 tháng 4 năm 1118), sứ Liêu là Da Luật Nô Ca cầm quốc thư đến. Canh tử (10 tháng 4 năm 1118), vì việc Lâu Thất nói Hoàng Long Phủ đất hẹp mà xa, nên đặt trọng binh phòng thủ, bèn mệnh hợp các mưu khắc từ chư lộ, cho Lâu Thất làm vạn hộ trấn thủ nơi ấy.

25. 四月辛巳，遼使以國書來。

Tháng tư, tân tỵ (21 tháng 5 năm 1118), sứ nhà Liêu cầm quốc thư đến.

26. 五月丙申，命胡突袞如遼。

Tháng năm, bính thân (5 tháng 6 năm 1118), lệnh cho Hồ Đột Cổn nhập Liêu.

27. 六月甲寅，詔有司禁民淩虐典雇良人，及倍取贖直者。甲戌，遼通、祺、雙、遼等州八百餘戶來歸，命分置諸部，擇膏腴之地處之。

Tháng sáu, giáp dần (23 tháng 6 năm 1118), chiếu quan lại có thẩm quyền cấm dân ngược đãi những lương dân thế chấp thân mình và bộ thu tiền chuộc thân. Giáp tuất (13 tháng 7 năm 1118), hơn tám trăm hộ từ các châu của nhà Liêu là Thông, Kỳ, Song, Liêu đến hàng, lệnh chia xếp đặt chư bộ tộc, chọn đất phi nhiêu cho chúng an cư. 

28. 七月癸未，詔曰：「匹里水路完顏朮里古、渤海大家奴等六謀克貧乏之民，昔嘗給以官糧，置之漁獵之地。今曆日已久，不知登耗，可具其數以聞。」胡突袞還自遼，耶律奴哥復以國書來。丙申，胡突袞如遼。遼戶二百來歸，處之泰州。詔遣阿里骨、李家奴、特里底招諭未降者。仍詔達魯古部勃堇辭列：「凡降附新民，善爲存撫。來者各令從便安居，給以官糧，毋輒動擾。」

Tháng bảy, quý vị (22 tháng 7 năm 1118), xuống chiếu viết rằng: "Dân của Thất Lý Thủy Lộ Hoàn Nhan Thuật Cổ Lý, Bột Hải Đại Gia Nô sáu mưu khắc khốn khó thiếu thốn, xưa từng cấp cho quan lương (lương thực đáng lẽ giao nộp cho quan lại), đặt nơi đánh bắt cá. Nay theo lịch đã lâu rồi, không biết thu hoạch tăng giảm ra sao, có thể lấy số liệu báo lên." Hồ Đột Cổn tự nước Liêu quay về, Da Luật Nô Ca lại cầm quốc thư đến. Bính thân (4 tháng 8 năm 1118), Hồ Đột Cổn nhập Liêu. Hai trăm hộ nhà Liêu đến hàng, an trí cho chúng ở Thái Châu. Chiếu sai A Lý Cốt, Lý Gia Nô, Đặc Lý Đề chiêu dụ những kẻ chưa hàng. Vẫn xuống chiếu cho Đạt Lỗ Cổ bộ Bột Cẩn là Từ Liệt, viết rằng: "Phàm những thần dân mới hàng và nội phụ, lấy đất tốt giao cho chúng để an trí vỗ về. Những kẻ đến quy phục tùy tiện an cư, cấp cho quan lương, không được sách nhiễu chúng."

29. 八月，胡突袞還自遼，耶律奴哥、突迭復以國書來。

Tháng tám, Hồ Đột Cổn từ Liêu quay về, Da Luật Nô Ca và Đột Điệt lại cầm quốc thư đến.

30. 九月戊子，詔曰：「國書詔令，宜選善屬文者爲之。其令所在訪求博學雄才之士。敦遣赴闕。」

Tháng chín, mậu tử (25 tháng 9 năm 1118), xuống chiếu viết rằng: "Quốc thư chiếu lệnh, nên tuyển người thông thuộc giỏi giang văn chương mà làm. Lệnh cho mỗi nơi tìm hỏi những sỹ nhân học rộng có tài hùng biện, thành thật sai chúng đến chầu cửa khuyết."

31. 閏月庚戌朔，以降將霍石、韓慶和爲千戶。九百奚部蕭寶、乙辛，北部訛里野，漢人王六兒、王伯龍，契丹特末、高從佑等，各率衆來降。遼耶律奴哥以國書來。

Tháng nhuận, canh tuất, ngày mồng một (17 tháng 10 năm 1118), cho hàng tướng Hoắc Thạch, Hàn Khánh Hòa làm thiên hộ. Cửu Bách (tức chín trăm) Hề Bộ Tiêu Bảo, Ất Tân, Bắc Bộ Ngoa Lý Dã, người Hán Vương Lục Nhi, Vương Bá Long, Khiết Đan Đặc Mạt, Cao Tòng Hựu, mỗi người soái lĩnh bộ chúng đến hàng. Da Luật Nô Ca nước Liêu cầm quốc thư đến.

32. 十月癸未，以龍化州降者張應古、劉仲良爲千戶。乙未，鹹州都統司言，漢人李孝功、渤海二哥率衆來降。命各以所部爲千戶。

Tháng mười, quý vị (19 tháng 11 năm 1118), cho những kẻ hàng ơ Long Hóa Châu là Trương Ứng Cổ và Lưu Trọng Lương làm thiên hộ. Ất mùi (1 tháng 12 năm 1118), Hàm Châu Đô Thống Tư nói, người Hán Lý Hiếu Công, Bột Hải Nhị Ca soái lĩnh bộ chúng đến hàng, mệnh mỗi người lấy bộ chúng làm thiên hộ.

33. 十二月甲辰，遣孛堇朮孛以定遼地諭高麗。耶律奴哥以國書來。遼懿州節度使劉宏以戶三千並執遼候人來降，以爲千戶。川州寇二萬已降復叛，紇古烈照里擊破之。

Tháng mười hai, giáp thìn (8 tháng 2 năm 1119), sai Bột Cận Thuật Bột lấy việc bình định đất Liêu cáo dụ cho Cao Ly biết. Da Luật Nô Ca cầm quốc thư đến.Ý Châu Tiết Độ Sứ Lưu Hoành nước Liêu lấy ba nghìn hộ bắt giữ quan Hầu Nhân của nước Liêu đến hàng, được cho làm thiên hộ. Giặc cướp Xuyên Châu gồm hai nghìn người đã hàng lại phản, Hột Cổ Liệt Chiêu Lý đánh bại chúng.

34. 三年正月甲寅，東京人爲質者永吉等五人結衆叛。事覺，誅其首惡，余皆杖百，沒入在行家屬資產之半。詔知東京事斡論，繼有犯者並如之。丙辰，詔鱉古孛堇酬斡曰：「胡魯古、迭八合二部來送款，若等先時不無交惡，自今毋相侵擾。」

Năm thứ ba, tháng giêng, thân dần (18 tháng 2 năm 1119), người Đông Kinh làm con tin là Vĩnh Cát năm người kết bè làm phản. Sự việc bị phát giác, xử tử những kẻ phạm tội, những tên còn lại phạt gậy trăm trượng, tịch thu một nửa tài sản gia thuộc của chúng. Chiếu cho Tri Đông Kinh Hàn Luận, có kẻ nối gót làm phản thì xử như thế. Bình thìn (2 tháng 3 năm 1119), chiếu cho Miết Cổ Bột Cận Thù Hàn rằng: "Hồ Lỗ Cộ, Điệt Bát Hợp hai bộ đến nạp khoản, các ngươi trước tiên không được gây thù chuốc oán, tự nay về sau không được xâm phạm quấy nhiễu nhau."

35. 三月，耶律奴哥以國書來。

Tháng ba, Da Luật Nô Ca cầm quốc thư đến.

36. 四月丙子朔，日有食之。

Tháng tư, bính tử, ngày mùng một (11 tháng 5 năm 1119), có nhật thực.

37. 五月壬戌，詔咸州路都統司曰：「兵興以前，曷蘇館、回怕里與系遼籍、不系遼籍女直戶民，有犯罪流竄邊境或亡入于遼者，本皆吾民，遠在異境，朕甚憫之。今即議和，當行理索。可明諭諸路千戶、謀克，遍與詢訪其官稱、名氏、地里，具錄以上。」

Tháng năm, nhâm tuất (26 tháng năm 1119), chiếu cho Hàm Châu Đô Thống Tư rằng: "Trước khi hưng binh, Hạt Tô Quán và Hồi Phạ Lý có hộ tích ở Liêu, không phải hộ dân Nữ Chân có hộ tịch ở Liêu. Những kẻ phạm tội trốn chạy nơi biên cảnh hoặc lưu vong sang Liêu, vốn đều là dân của ta. Thân phải trú ở nơi xa xăm khác biệt, trẫm rất thương xót họ. Nay đã nghị hòa, nên kiểm kê tìm lại. Nên chiêu dụ một cách rõ ràng cho các thiên hộ và mưu khắc, hỏi han khắp nơi chức vụ của họ, tên thị tộc, nơi cư trú, rồi đem tất cả ghi chép lại, sau đó dâng lên."

38. 六月辛卯，遼遣太傳習泥烈等奉冊璽來，上擿冊文不合者數事復之。散睹還自宋。宋使馬政及其子宏來聘。散睹受宋團練使，上怒，杖而奪之。宋使還，復遣孛堇辭列、曷魯等如宋。

Tháng sáu, tân mão (25 tháng 7 năm 1119), Liêu sai bọn Thái Truyền Tập Nê Liệt dâng sách thư và ấn ngọc lên, hoàng thượng trách mấy chuyện sách thư không hợp lệ mà đem trả chúng. Tát Đổ quay về từ nước Tống. Sứ nhà Tống là Mã Chính cùng con là Mã Hoành đến hỏi han. Tát Đổ nhận sắc phong của Tống làm Đoàn Luyện Sứ, hoàng thượng nổ giận, phạt gậy mà bãi quan hắn. Sứ giả Tống quay về, lại sai Bột Cận Từ Liệt và Hạt Lỗ sang nước Tống.

39. 七月辛亥，遼人楊詢卿、羅子韋各率衆來降，命各以所部爲謀克。

Tháng bảy, tân hợi (14 tháng 8 năm 1119), người Liêu là Dương Tuân Khanh và La Tử Vi mỗi người soái lĩnh bộ chúng đến hàng, mệnh mỗi người lấy bộ hạ của mình lập mưu khắc.

40. 八月己丑，頒女直字。

Tháng tám, kỷ sửu (11 tháng 9 năm 1119), ban bố chữ viết Nữ Chân.

41. 九月，以遼冊禮使失期，詔諸路軍過江屯駐。

Tháng chín (6 tháng 10 đến 4 tháng 11 năm 1119), vì lẽ người Liêu Sách Lễ Sứ không đến đúng hẹn, chiếu cho chư lộ quân binh vượt sông đồn trú.

42. 十一月，習泥烈等復以國書來。曷懶甸長城，高麗增築三尺。詔胡剌古、習顯慎固營壘。

Tháng mười một (4 tháng 12 đến 2 tháng 1 năm 1120), bọn Tập Nê Liệt lại đem quốc thư tới. Trường thành ở Hạt Lãn Điện và Cao Ly được đắp cao thêm ba xích. Chiếu cho Hồ Lạt Cổ, Tập Hiển Thận gia cố doanh trại đồn lũy.

43. 四年二月，辭列、曷魯還自宋。宋使趙良嗣、王暉來議燕京、西京地。

Năm thứ tư, tháng hai (2 tháng 3 đến 30 tháng 3 năm 1120), Từ Liệt, Hạt Lỗ quay về từ Tống. Sứ Tống là Triệu Lương Tự và Vương Huy đến bàn nghị chuyện trả lại Yên Kinh và Tây Kinh.

44. 三月甲辰，上謂群臣曰：「遼人屢敗，遣使求成，惟飾虛辭，以爲緩師之計，當議進討。其令咸州路統軍司治軍旅、修器械，具數以聞。」辛酉，詔咸州路都統司曰：「朕以遼國和議無成，將以四月二十五日進師。」令斜葛留兵一千鎮守，闍母以餘兵來會于渾河。遼習泥烈以國書來。

Tháng ba, giáp thìn (3 tháng 4 năm 1120), hoàng thượng nói với quần thần rằng: "Người Liêu nhiều lần thất bại, sai sứ cầu hòa, thực ra chỉ dùng lời sáo rỗng che đậy, làm kế trì hoãn nghi binh, nên bàn nghị tiến hành thảo phạt. Nay lệnh Hàm Châu Đô Thống Quân Tư quản lý quân đội, sửa sang khí giáp, thống kê số liệu rồi báo lên. Tân dậu (20 tháng 4 năm 1120), chiếu Hàm Châu Lộ Đô Thống Tư nói: "Trẫm vì việc nghị hòa với nước Liêu không thành, định tháng tư ngày hai mươi lăm (24 tháng 5 năm 1120) tiến quân." Lệnh cho Gia Cát lưu binh một nghìn người phòng thủ, Đồ Mẫu đem quân còn lại đến hội binh ở sông Hồn Hà. Tập Nê Liệt cầm quốc thư đến.

45. 四月乙未，上自將伐遼。以遼使習泥烈、宋使趙良嗣等從行。

Tháng tư, ất vị (24 tháng 5 năm 1120), hoàng thượng đích thân chỉ huy việc phạt Liêu. Cho sứ Liêu là Tập Nê Liệt và sứ Tống là Triệu Lương Tự tòng hành.

46. 五月甲辰，次渾河西，使宗雄先趨上京，遣降者馬乙持詔諭城中。壬子，至上京，詔官民曰：「遼主失道，上下同怨。朕興兵以來，所過城邑負固不服者即攻拔之，降者撫恤之，汝等必聞之矣。今爾國和好之事，反覆見欺，朕不欲天下生靈久罹塗炭，遂決策進討。比遣宗雄等相繼招諭，尚不聽從。今若攻之，則城破矣！重以吊伐之義，不欲殘民，故開示明詔，諭以禍福，其審圖之。」上京人恃禦備儲蓄爲固守計。甲寅，亟命進攻。上謂習泥烈、趙良嗣等曰：「汝可觀吾用兵，以卜去就。」上親臨城，督將士諸軍鼓噪而進。自旦及巳，闍母以麾下先登，克其外城，留守撻不野以城降。趙良嗣等奉觴爲壽，皆稱萬歲。是日，赦上京官民。詔諭遼副統餘睹。壬戌，次沃黑河。宗幹率群臣諫曰：「地遠時暑，軍馬罷乏，若深入敵境，糧饋乏絕，恐有後艱。」上從之，乃班師，命分兵攻慶州。余睹襲闍母于遼河，完顏背答、烏塔等戰卻之，完顏特虎死焉。

Tháng năm, giáp thìn (2 tháng 6 năm 1120), quân đến phía tây sông Hồn Hà, sai Tông Hùng đến Thượng Kinh trước, sai kẻ đã đầu hàng là Mã Ất cầm chiếu chiêu dụ người trong thành. Nhâm tử (10 tháng 6 năm 1120), chiếu cho quan dân: "Liêu chủ thất đạo, trên dưới đều oán giận như nhau. Trẫm tự lúc hưng binh đến nay, những thành ấp nào cậy vào sự kiên cố mà không phục đều ngay tức khắc bị công hạ, những kẻ nào đầu hàng thì được trẫm vỗ về, các người hã nên nghe theo việc ấy. Nay việc nước các ngươi lấy chuyện hòa hảo nhiều lần lừa gạt chúng ta, trẫn không muốn sinh linh trong thiên hạ rơi vào cảnh lầm than, nên quyết chí tiến công chinh thảo. Gần đây trẫm sai bọn Tông Hùng liên tiếp chiêu dụ, vẫn chưa nghe tấu báo quay về. Nay nếu như công thành ấy, thì thành sẽ bị phá. Lại vì cái nghĩa của viện điếu phạt, không muốn tàn hại lương dân, cho nên trẫm khai thị xuống chiếu rõ ràng, dụ việc họa phúc, các người hãy suy nghĩ kỹ đi." Người Thượng Kinh ỷ vào việc phòng bị và lương thảo đã được tích trữ mà tính cố thủ. Giáp dần, gấp rút ra lệnh tiến công. Hoàng thượng nói với Tập Nê Liệt và Triệu Lương Tự rằng: "Các ngươi có thể xem cách ta dụng binh mà quyết định ra đi hay ở lại." Hoàng thượng đích thân đến dưới thành, đốc thúc tướng sỹ chư quân đánh trống cổ vũ mà tiến. Tự lúc sáng sớm đến giờ tị, Đồ Mẫu cho thuộc hạ lên thành trước tiên, đánh chiếm được thành ngoài, Lưu Thủ là Thát Bất Dã dâng thành đầu hàng. Bọn Triệu Lương Tự nâng chén chúc mừng, đều hô "vạn tuế". Ngày hôm ấy, ân xá cho quan dân trong thành Thượng Kinh. Chiếu dụ Phó Đô Thống nhà Liêu là Dư Đổ, Nhâm tuất (20 tháng 6 năm 1120) đến sông Ốc Hắc Hà, Tông Hàn soái lĩnh quần thần can gián rằng: "Đất xa xôi mà thời tiết oi bức, quân mã thiếu thốn mỏi mệt, nếu vào sâu trong cõi địch, lương hướng thiếu thốn và bị cắt đứt, sợ sẽ gặp khó khăn sau này." Hoàng thượng nghe theo, bèn ban sư, lệnh phân binh công Khánh Châu. Dư Đổ nhà Liêu đánh úp Đồ Mẫu ở sông Liêu, bọn Hoàn Nhan Bố Đáp và Ô Tháp đánh lui chúng, Hoàn Nhan Đặc Hổ chết ở đấy.

47. 七月癸卯，上至自伐遼。

Tháng bảy, quý mão (31 tháng 7 năm 1120), hoàng thượng về nước sau khi phạt Liêu.

48. 九月，燭隈水部實里古達等殺孛堇酬斡、僕忽得以叛。

Tháng chín (29 tháng 9 năm 1120), bọn Thật Lý Cổ Đạt thuộc bộ Chúc Ôi Thủy giết Bột Cận là Thù Oát và Bộc Hốt rồi làm phản.

49. 十月戊辰朔，日有食之。戊寅，命斡魯分胡剌古、烏春之兵以討實里古達。

Tháng mười, mậu thìn, ngày mùng một (24 tháng 10 năm 1120), có nhật thực. Mậu dần (3 tháng 11 năm 1120), mệnh Hàn Lỗ phân binh từ bộ Hồ Lạt Cổ và Ô Xuân đi chính thảo Thực Lý Cổ Đạt.

50. 十一月，東京留守司乞本京官民質子增數番代，上不許，曰：「諸質子已各受田廬，若復番代，則往來動搖，可並仍舊。」

Tháng mười một (23 tháng 11 năm đến 24 tháng 11 năm 1120), Đông Kinh Lưu Thủ Tư xin con cái bị đem đi thế chấp của quan dân tăng theo số lượng và tuần tự thay phiên nhau, hoàng thượng không chuẩn tấu, nói rằng: Những đứa bị đem thế chấp đều đã được nhận nhà cửa ruộng điền, nếu lại thay phiên nhau, thì sắp tới trong tâm bị dao động, có thể vẫn theo lệ cũ."

51. 十二月，宋復使馬政來請西京之地。

Tháng mười hai (22 tháng 12 năm 1120 đến 20 tháng 1 năm 1121), Tống lại sai sứ Mã Chính đến xin đất Tây Kinh.

52. 五年春正月，斡魯敗實里古達于合撻剌山，誅首惡四人，餘悉撫定。

Năm thứ năm, xuân, tháng giêng (21 tháng 1 đến 18 tháng 2 năm 1121), Hãn Lỗ đánh bại Thực Lý Cổ Đạt ở trên núi Hợp Thát Lạt Sơn, giết chết đầu đảng bốn tên, bòn còn lại an ủi để khiến chung yên.

52. 二月，遣昱及宗雄分諸路猛安謀克之民萬戶屯泰州，以婆盧火統之，賜耕牛五十。

Tháng hai (19 tháng 2 năm đến 20 tháng 3 năm 1121), sai Dục và Tông Hùng phân một vạn hộ dân từ các mãnh an và mưu khắc ở các lộ đồn ở Thái Châu, cho Bà Lô Hỏa thống lĩnh chúng, tặng nông cụ và trâu bò năm mươi thứ.

53. 四月乙丑朔，宗翰請伐遼，詔諸路預戒軍事。

Tháng tư, ất sử, ngày mùng một (19 tháng 4 năm 1121), Tông Hàn xin chinh phạt Liêu, chiếu chư lộ chuẩn bị khí giới cho việc quân.

54. 五月，遼都統耶律餘睹等詣鹹州降。

Tháng năm (18 tháng 5 đến 16 tháng 6 năm 1121), bọn Đô Thống Da Luật Dư Đổ đến Hàm Châu hàng.

55. 閏月辛巳，國論胡魯勃極烈撒改薨。

Tháng nhuần, tân tỵ (29 tháng 5 năm 1121), Quốc Luận Hồ Lỗ Bột Cực Liệt Tán Cải qua đời.

56. 六月癸巳，餘睹與其將吏來見。丙申，千戶胡離答坐擅署部人爲蒲里衍，杖一百，罷之。庚子，詔諳版勃極烈吳乞買貳國政。以昊勃極烈斜也爲忽魯勃極烈，蒲家奴爲昊勃極烈，宗翰爲移賚勃極烈。

Tháng sáu, quý tỵ (16 tháng 7 năm 1121), Dư Đổ cùng tướng soái quan lại đến chầu kiến. Bính thân (19 tháng 7 năm 1121), Thiên Hồ Ly Đáp mắc tội tự tiện cho người trong bộ làm Bồ Ly Diễn, phạt một trăm trượng, bãi quan hắn. Canh tử (23 tháng 7 năm 1121), chiếu Am Bản Bột Cực Liệt Ngô Khất Mãi Nhị chấp chính việc nước. Cho Hạo Bột Cực Liệt Gia Dã làm Hốt Lỗ Bột Cực Liệt, Bồ Gia Nô làm Hạo Bột Cực Liệt, Tông Hàn làm Di Lãi Bột Cực Liệt.

57. 七月庚辰，詔鹹州都統司曰：「自餘睹來，灼見遼國事宜，已決議親征，其治軍以俟師期。」尋以連雨罷親征。命昊勃極烈昱爲都統，移賚勃極烈宗翰副之，帥師而西。

Tháng bảy, canh thìn (1 tháng 9 năm 1121), chiếu cho Hàm Châu Đông Thống Tư rằng: "Tự lúc Da Luật Dư Đỗ hàng đến nay, đã nhìn thấu tỏ sự tình nước Liêu, đã quyết định nghĩ bàn thân chinh, Hàm Châu Đô Thống Tư hãy quản lý quân đội để đợi ngày xuất chinh." Không lâu sau do trời mưa liền ngày nên bãi việc thân chinh. Mệnh cho Hạo Bột Cực Liệt Hoàn Nhan Dục là Đô Thống, Di Lãi Bột Cực Liệt Tông Hàn làm Phó Đô Thống, quân sư tiến sang hướng tây.

58. 十二月辛丑，以忽魯勃極烈杲爲內外諸軍都統，以昱、宗翰、宗幹、宗望、宗盤等副之。甲辰，詔曰：「遼政不綱，人神共棄。今欲中外一統，故命汝率大軍以行討伐。爾其慎重兵事，擇用善謀，賞罰必行，糧餉必繼，勿擾降服，勿縱俘掠，見可而進，無淹師期。事有從權，毋須申稟。」戊申，詔曰：「若克中京，所得禮樂儀仗圖書文籍，並先次津發赴闕。」

Tháng mười hai, tân sửu (20 tháng 1 năm 1122), cho Hốt Lỗ Bột Cực Liệt Cảo làm Nội Ngoại Chư Quân Đô Thống, cho Dục, Tông Hàn (宗翰), Tông Hàn (宗幹) (1), Tông Vọng, Tông Bàn làm Phó Đô Thống. Giáp thìn, chiếu rằng: "Triều chính nhà Liêu mất kỷ cương, người và thần đều đã ruồng bỏ. Nay muốn trong ngoài thống nhất một mối, cho nên mệnh các ngươi soái lĩnh đại quân để tiến hành thảo phạt. Những việc thận trọng dụng binh, chọn dùng mưu kế hay, thưởng phạt phân minh, lương hướng liền tiếp, không sách nhiễu những kẻ hàng phục, không dung túng bắt bớ cướp bóc, thấy được thì tiến, không, đừng kéo dài kỳ hạn ra quân. Sự tình có thể tùy cơ ứng biên, không cần bẩm tấu." Mậu thân (27 tháng 1 năm 1122), chiếu rằng: "Nếu đã công hạ Trung Kinh, những vật lễ lạc, nghi trường, đồ thư (tranh vẽ), văn tịch đều trước tiên đem về kinh sư bằng đường thủy."

(1) Nguyên văn là Tông Hàn 宗翰 và Tông Hàn/Cán 宗幹. Cả hai chữ 翰 và 幹 đều có thể đọc là Hàn, nên gây ra hiện tượng trùng tên, dễ gây hiểu nhầm. Kỳ thực đây là tên hai người khác nhau. Hoàn Nhan Tông Hàn (宗翰) thường được biết nhiều nhất dưới tên Niêm Hãn (粘罕), là con trai trưởng của Tát Cải. Tiểu sử của ông nằm ở Kim Sử, quye63nn 74. Hoàn Nhan Tông Hàn/Cán (宗幹) là con thứ của Kim Thái Tổ. Ông có phần truyện ở Kim Sử, quyển 76.

59. 六年正月癸酉，都統杲克高、恩、回紇三城。乙亥，取中京，遂下澤州。

Năm thứ sáu, tháng giêng, quý dậu (21 tháng 2 năm 1122), Đo Thống Cảo công hạ ba thành Cao Châu, Ân Châu, Hồi Hột. Ất hợi (5 tháng 3 năm 1122), chiếm đượn Trung Kinh, bèn kéo quân xuống Trạch Châu.

60. 二月庚寅朔，日有食之。己亥，宗翰等敗遼奚王霞末于北安州，降。奚部西節度使訛里剌以本部降。壬寅，都統杲遣使來奏捷，並獻所獲貨寶。詔曰：「汝等提兵于外，克副所任，攻下城邑，撫安人民，朕甚嘉之。所言分遣將士招降山前諸部，計悉已撫定，續遣來報。山后若未可往，即營田牧馬，俟及秋成，乃圖大舉。更當熟議，見可則行。如欲益兵，具數來上，不可恃一戰之勝，輒有弛慢。新降附者當善撫存。宣諭將士，使知朕意。」宗翰駐北安，遣希尹等略地，獲遼護衛耶律習泥烈，知遼主獵鴛鴦濼，以其子晉王賢而有人望，惡而殺之，衆益離心。雖有西北、西南兩路兵馬，皆羸弱。遂遣耨碗溫都等報都統杲進兵襲之。

Tháng hai, canh dần, ngày mùng một (10 tháng 3 năm 1122), có nhật thực. Kỷ hợi (19 tháng 3 năm 1122), bọn Tông Hàn đánh bại Hề Vương (vương của người Hề) nhà Liêu là Hà Mạt ở Bắc An Châu, hàng. Hề Bộ Tây Tiết Độ Sứ Ngoa Lý Lạt đem bộ chúng của mình ra hàng. Nhâm dần (22 tháng 3 năm 1122), Đô Thống Hoàn Nhan Hạo sai sứ đến tấu báo tin thắng trận, đêm tất cả báu vật thu được dâng lên. Hoàng thượng xuống chiếu viết rằng: "Các ngươi đề binh ở ngoài, hoàn thành trọng trách được giao, công hạ thành ấp, vỗ an nhân dân, trẫm rất lấy làm hài lòng. Việc phân chia sai tướng sỹ chiêu hàng chư bộ ở Sơn Tiền, tính sau khi đã an định mọi nơi, sẽ sai người đến báo tiếp. Các bộ ở Sơn Hậu nếu chưa thể đến, thì hãy lập doanh điền chăn ngựa, đợi đến khi mùa thu tới, mới tính việc đại hưng binh. Nên bàn bạc kỹ hơn, thấy được thì làm. Nếu như muốn tăng binh, thì hãy đem số liệu trình lên, không thể cậy và một trận chiến thắng mà sinh ra kiêu ngạo xem thường. Những kẻ vừa mới hàng phục nên đối đãi tử tế và vỗ về. Tuyên dụ tướng sỹ, khiến các ngươi biết rõ ý trẫm." Tông Hàn đi ngựa trạm tới Bắc An, sai bọn Hy Y đi đánh cướp, bắt được Hộ Vệ nhà Liêu là Da Luật Tập Nê Liệt, biết rằng Liêu chủ đang đi săn ở Uyên Ương Lạc, vì con hắn Tấn Vương là người tài giỏi nên được mọi người trọng vọng mà sinh ra ghét bỏ rồi giết đi, bộ chúng thêm phân xa lánh. Tuy Liêu chủ có Tây Bắc và Tây Nam hai lộ binh mã, nhưng đều yếu đuối hết cả. Bèn sai bọn Oản Ôn Đô bao cho Đô Thống Hoàn Nhan Hạo tiến binh đánh úp.

61. 三月，都統杲出青嶺，宗翰出瓢嶺，追遼主于鴛鴦濼。遼主奔西京。宗翰復追至白水濼，不及，獲其貨寶。己巳，至西京。壬申，西京降。希尹追遼主于乙室部，不及。乙亥，西京復叛。是月，遼秦晉國王耶律捏里即位于燕。

Tháng ba (9 tháng 4 đến 7 tháng 5 năm 1122), Đô Thống Hạo ra khỏi Thanh Lĩnh, Tông Hàn ra khỏi Biều Lĩnh, truy đuổi Liêu chủ ở Yên Ương Lạc. Liêu chủ bỏ chạy đến Tây Kinh. Tông Hàn lại truy đến Bạch Thủy Lạc, không kịp, thu được bảo vật của hắn. Kỷ tị (18 tháng 4 năm 1122), đến Tây Kinh. Nhâm thân (21 tháng 4 năm 1122), Tây Kinh đầu hàng. Hi Y truy Liêu chủ đến Ất Thất Bộ, không kịp. Ất hợi (24 tháng 4 năm 1122), Tây Kinh lại làm phản. Tháng ấy, Tần Tấn Quốc Vương nhà Liêu là Da Luật Niết Lý lên ngôi ở Yên.

62. 四月辛卯，復取西京。壬辰，遣徒單吳甲、高慶裔如宋。戊戌，都統杲自西京趨白水濼，昊勃極烈昱襲毗室部于鐵呂川，爲敵所敗。還會察剌兵，追至黃水北，大破之。耶律坦招徠西南諸部，西至夏，其招討使耶律佛頂降。金肅、西平二郡漢軍四千餘人叛去，耶律坦等襲取之。闍母、婁室招降天德、雲內、甯邊、東勝等州，獲阿疏而還。是時，山西城邑諸部雖降，人心未固，遼主保陰山，耶律捍里在燕京，都統杲遣宗望入奏，請上臨軍。

Tháng tư, tân mão (10 tháng 5 năm 1122), chiếm lại Tây Kinh. Nhâm thìn (11 tháng 5 năm 1122), sai Đồ Đan Ngô Lý, Cao Khánh Duệ đi vào nước Tống. Mậu tuất (17 tháng 5 năm 1122), Đô Thống Cảo tự Tây Kinh đi đến Bạch Thủy Lạc, Hạo Bột Cực Liệt là Hoàn Nhan Dục đánh úp bộ Tì Thất ở Thiết Lã Xuyên, bị địch đánh bại, quay về hội họp binh với Sát Lạt, truy đến phía bắc Hoàng Thủy thì đại phá chúng. Da Luật Thản chiêu dụ chư bộ ở Tây Nam, phía Tây đến cả Hạ, Chiêu Thảo Sứ của Thản là Da Luật Phật Đính đầu hàng. Quân Hán hơn bốn nghìn người ở Kim Túc và Tây Bình hai quận làm phản bỏ đi, bọn Da Luật Thản bèn đánh úp chúng. Đồ Mẫu và Hoàn Nhan Lâu Thất chiêu hàng các châu Thiên Đức, Vân Nội, Ninh Biên, Đông Thắng, rốt cục bắt được A Sơ rồi đem về. Lúc bấy giờ, tuy chư bộ và thành ấp ở Sơn Tây đã hàng, nhưng lòng người chưa kiên định theo, Liêu chủ thủ Âm Sơn, Da Luật Niết Lý ở tại Yên Kinh. Đô Thống Hạo sai Tông Vọng vào triều dâng tấu, xin hoàng thượng đích thân cầm quân.

63. 五月辛酉，宗望來奏捷，百官入賀，賜宴歡甚。先是，獲遼樞密使得里底、節度使和尚、雅里斯、餘里野等，都統杲使阿鄰護送赴闕。得里底道亡，阿鄰坐誅。耶律捍里遣使請罷兵。戊寅，使楊勉以書諭捍里，使之降。謀葛失遣其子菹泥刮失貢方物。

Tháng năm, tân dậu (9 tháng 6 năm 1122), Tông Vọng đến dâng tấu cáo tin thắng trận, trăm quan ra chúc mừng, đãi yến tiện rất vui vẻ. Trước đó, bắt được Khu Mật Sứ nhà Liêu là bọn Đắc Lý, Tiết Độ Sứ Hòa Thượng, Nha Lý Tư, Dư Lý Dã. Đô Thống Hạo sai A Lân hộ tống chúng về chầu cửa khuyết. Đắc Lý Để bỏ trốn trên tđường, A Lân bị tội chết. Da Luật Niết Lý sai sứ xin bãi binh. Mậu dần (26 tháng 6 năm 1122), sứ giả Dương Miễn cầm thư chiêu dụ Niết Lý, khiến hắn hàng. Mưu Cát Thất sai con mình là Trư Nê Quát Thất đem cống phương vật.

64. 六月戊子朔，上親征遼，發自上京。諳班勃極烈吳乞買監國。辛亥，詔諭上京官民曰：「朕順天吊伐，已定三京，但以遼主未獲，兵不能已。今者親征，欲由上京路進，恐撫定新民，驚疑失業，已出自篤密呂。其先降後叛逃入險阻者，詔後出首，悉免其罪。若猶拒命，孥戮無赦。」是月，耶律捍里卒。斡魯、婁室敗夏人于野穀。

Tháng sáu, mậu tử, ngày mùng một (6 tháng 7 năm 1122), hoàng thượng thân chính, xuất phát từ Thượng Kinh. Am Ban Bột Cực Liệt Ngô Khất Mãi trông coi việc nước. Tân hợi (29 tháng 7 năm 1122), chiếu dụ cho quan dân Thượng Kinh rằng: "Trẫm thuận theo ý trời điếu phạt, đã định được ba kinh, chỉ còn mỗi Lưu Chủ chưa bị bắt, binh không thể dừng. Nay trẫm thân chinh, muốn tự theo đường Thượng Kinh tiến quân, sợ khiến dân mới được vỗ về kinh sợ nghi hoặc mất nghiệp. Do vậy trẫm đã đổi nơi xuất quân là Đốc Mật Lữ. Những kẻ trước kia hàng nhưng sau lại bỏ trốn vào nơi hiểm trở, sau khi trẫm chiếu dụ, nếu xuất đầu lộ diện, thì sẽ được miễn hết tột, còn nếu như dám kháng cự mệnh lệnh, thì đến vợ con cũng không được ân xá." Tháng ấy, Da Luật Niết Lý qua đời. Hàn Lỗ và Lâu Thất đánh bại người Tây Hạ ở Dã Cốc.

65. 七月甲子，詔諸將無得遠迎，以廢軍務。乙丑，上京漢人毛八十率二千餘戶降，因命領之。丙寅，以斡荅剌招降者衆，命領八千戶，以忽薛副之。壬午，希尹以阿疏見，杖而釋之。

Tháng bảy, giáp tử (11 tháng 8 năm 1122), chiếu cho chư tướng không được từ xa đến nghênh đón, để đừng bỏ nhiệm vụ quân sự. Ất sử (12 tháng 8 năm 1122), người Hán ở Thượng Kinh là Mao Bát Thập soái lĩnh hơn hai nghìn hộ ra hàng, do vậy mệnh ông ta thống lĩnh chúng. Bình dần (13 tháng 8 năm 1122), vì những kẻ do Hàn Đáp Lạt chiêu hàng nhiều quá, mới lệnh cho ông ta quản lý tám nghìn hộ, cho Hốt Tiết làm phụ tá. Nhâm ngưu (29 tháng 8 năm 1122), Hy Y cho A Sơ vào gặp hoàng thượng, phạt gậy rồi thả đi.

66. 八月己丑，次鴛鴦濼。都統杲率官屬來見。癸巳，上追遼主于大魚濼。昱、宗望追及遼主于石輦鐸，與戰，敗之，遼主遁。己亥，次居延北。辛丑，中京將完顏渾黜敗契丹、奚、漢六萬于高州，孛堇麻吉死之。得里得滿部降。昱、宗望追遼主于烏里質鐸，不及。

Tháng tám, kỷ sửu (5 tháng 9 năm 1122), đến Uyên Ương Lạc. Đô Thống Hạo soái lĩnh quan thuộc đến diện kiến hoàng thượng. Quý tị (9 tháng 9 năm 1122), hoàng thượng truy bắt Liêu chủ ở Đại Ngư Lạc. Hoàn Nhan Dục và Hoàn Nhan Tông Vọng truy kịp Liêu chủ ở Thạch Liễn Trạch (đầm Thạch Liễn), đánh nhau với hắn, đánh bại hắn, Liêu chủ chạy trốn. Kỷ hợi (15 tháng 9 năm 1122), đến phía bắc Cư Diên. Tân sửu (17 tháng 9 năm 1122), Trung Kinh Tướng là Hoàn Nhan Hồn Truất đánh bại sáu vạn quân Khiết Đan, Hề, Hán ở Cao Châu, Bột Cận Ma Cát tử chiến. Bộ Đắc Lý Đắc Mãn đầu hàng. Hạo và Tông Vọng truy đuổi Liêu Chủ ở Ô Lý Chất Trạch, không kịp.

67. 九月庚申，次草濼。闍母平中京部族之先叛者，及招撫沿海郡縣。節度使耶律慎思領諸部入內地。乙丑，詔六部奚曰：「汝等既降復叛，扇誘衆心，罪在不赦。尚以歸附日淺，恐綏懷之道有所未孚，故復令招諭。若能速降，當釋其罪，官皆仍舊。」歸化州降。戊辰，次歸化州。甲戌，宗雄薨。丁丑，奉聖州降。

Tháng chín, canh thân (6 tháng 10 năm 1122), đến Thảo Lạc. Đồ Mẫu bình định các bộ tộc làm phản trước tiên ở Trung Kinh, rồi bèn chiêu dụ vỗ về các quận huyện duyên hải. Tiết Độ Sứ Da Luật Thận Tự lĩnh chư bộ đi vào nội địa. Ất sửu (11 tháng 10 năm 1122), xuống chiếu cho sáu bộ người Hề rằng: "Các ngươi đã hàng lại phản, xách động lòng dân, tội vốn không thể tha. Song vì thời gian quy phục chưa lâu, sợ rằng phương cách vỗ về an ủy chưa khiến các ngươi tin theo, cho nên lại lệnh xuống chiếu chiêu dụ. Nếu có thể nhanh chóng ra hàng, thì sẽ miễn tội cho các ngươi, cho các ngươi làm quan như cũ." Quy Hóa Châu đầu hàng. Mậu thìn (14 tháng 10 năm 1122), đến Quy Hóa Châu. Giáp mậu (20 tháng 10 năm 1122), Tông Hùng qua đời. Đinh sửu (23 tháng 10 năm 1122), Phụng Thánh Châu đầu hàng.

68. 十月丙戌朔，次奉聖州。詔曰；「朕屢敕將臣，安輯懷附，無或侵擾。然愚民無知，尚多逃匿山林，即欲加兵，深所不忍。今其逃散人民，罪無輕重，鹹與矜免。有能率衆歸附者，授之世官。或奴婢先其主降，並釋爲良。其佈告之，使諭朕意。」蔚州降。庚寅，餘睹等遣蔚州降臣翟昭彥、徐興、田慶來見。命昭彥、慶皆爲刺史，興爲團練使。詔曰：「比以幽、薊一方招之不服，今欲帥師以往，故先安撫山西諸部。汝等既已懷服，宜加撫存。官民未附已前，罪無輕重及系官逋負，皆與釋免，諸官各遷敘之。」丁酉，蔚州翟昭產、田慶殺知州事蕭觀寧等以叛。丙午，復降。

Tháng mười, bính tuất (1 tháng 11 năm 1122), đến Phụng Thánh Châu. Xuống chiếu rằng: "Trẫm nhiều lần sắc dụ tướng lĩnh quần thần, an định những kẻ quy phục, không được xâm phạm sách nhiễu. Nhưng ngu dân không biết, vẫn còn nhiều kẻ trốn chạy vào rừng núi, trẫm vốn muốn dụng binh, những thâm sâu không nở. Nay những thần dân ly tán ấy, không cần biết tội nặng hay nhẹ, đều được trẫm thương xót miễn tội. Kẻ nào có thể soái lĩnh dân chúng quy phục, phong cho kẻ ấy đời đời làm quan. Hoặc giả có nô tỳ ra hàng trước chủ, đều được phóng thích cho làm lương dân. Nay bố cáo chiếu này, để các ngươi hiểu rõ ý trẫm. Úy Châu hàng. Canh dần (5 tháng 11 năm 1122), bọn Dư Đỗ sai quần thần đã hàng ở Úy Châu là bọn Trạch Chiêu Ngạn, Từ Hưng, Điền Khánh đến chầu kiến hoàng thượng. Lệnh cho Chiêu Ngạn và Điền Khánh đều làm Thứ Sử, Từ Hưng làm Đoàn Gián Sứ. Chiếu rằng: "Gần đây U Châu và Kế Châu một phương nhận sự chiêu dụ mà không hàng phục, nay muốn thống lĩnh quân sư đến thảo phạt, nhưng trước tiên an ủy vỗ yên chư bộ Sơn Tây. Các ngươi đã có ý hàng phục, trẫm nên gắng sức vỗ về. Quan dân nào trước kia chưa hàng phục, không cần biết tội nặng nhẹ hay trốn tránh thuế vụ khỏi quan lại, đều miễn tội, các quan mỗi người theo thứ tự thăng chức." Đinh dậu (12 tháng 11 năm 1122), Trạch Chiêu Sản và Điền Khánh ở Úy Châu giết Tri Châu Sự là Tiêu Quán Ninh làm phản. Bính ngọ (21 tháng 11 năm 1122), bọn chúng lại hàng.

69. 十一月，詔諭燕京官民，王師所至，降者赦其罪，官皆仍舊。

Tháng mười một (1 tháng 12 đến 30 tháng 12 năm 1122), chiếu dụ cho quan dân ở Yên Kinh, những nơi nào mà vương sư đến, ai hàng sẽ được miễn tội, giữ chức quan như cũ.

70. 十二月，上伐燕京。宗望率兵七千先之，迪古乃出得勝口，銀朮哥出居庸關，婁室爲左翼，婆盧火爲右翼，取居庸關。丁亥，次媯州。戊子，次居庸關。庚寅，遼統軍都監高六等來送款。上至燕京，入自南門，使銀朮哥、婁室陣于城上，乃次于城南。遼知樞密院左企弓、虞仲文，樞密使曹勇義，副使張彥忠，參知政事康公弼，僉書劉彥宗奉表降。辛卯，遼百官詣軍門叩頭請罪，詔一切釋之。壬辰，上御德勝殿，群臣稱賀。甲午，命左企弓等撫定燕京諸州縣。詔西京官吏曰：「乃者師至燕都，已皆撫定。唯蕭妃與官屬數人遁去，已發兵追襲，或至彼路，可執以來。」黃龍府叛，宗輔討平之。

Tháng mười hai (31 tháng 12 năm 1122 đến 28 tháng 1 năm 1123), hoàng thượng phạt Yên Kinh. Tông Vọng soái lĩnh bảy nghìn quân đi trước, Đich Cổ Nãi xuất quân từ Đắc Thắng Khẩu, Ngân Truật Khả xuất quân ở Cư Dung Quan, Lâu Thất làm cánh trái, Bà Lô Hỏa làm cánh phải, công chiếm Cư Dung Quan. Đinh hợi (1 tháng 1 năm 1123), đến Quy Châu. Mậu tử (2 tháng 1 năm 1123), đến Cư Dung Quan. Canh thìn (4 tháng 1 năm 1123), Thống Quân Đô Giám Cao Lục nhà Liêu đến nạp khoản. Hoàng thượng đến Yên Kinh, đi vào thành tự của nam, sai Ngân Trật Khả, Lâu Thát bày trận trên thành, bèn đến phía nam thành. Tri Khu Mật Viện Tả Xú Cung, Ngu Trọng Văn, Khu Mật Viện Sứ Tào Dũng Nghĩa, Phó Sứ Trương Ngạn Trung, Tham Tri Chính Sự Khang Công Bật, Thiên Thư Lưu Ngạn Tông dâng biểu xin hàng. Tân mão (5 tháng 1 năm 1123), trăm quan nhà Liêu đến cổng doanh trại dập đầu tạ to6i5t, chiếu tha miễn cho tất cả. Nhâm thìn (6 tháng 1 năm 1123),  hoàng thượng ngự triều ở điện Đức Thắng, quần thần chúc tụng. Giáp ngọ (8 tháng 1 năm 1123), lệnh cho bọn Tả Xí Cung vỗ về an định các châu huyện quanh Yên Kinh. Chiếu cho quan lại Tây Kinh rằng: "Khi trước vương sư đến Yên đô, đều đã vỗ về an định. Duy còn mỗi Tiêu Phi cùng mấy người quan thuộc bỏ trốn, trẫm đã phái binh truy tìm, hoặc tới lộ kia (tức tới châu lộ kia), hoặc bị bắt đem về." Hoàng Long Phủ làm phản, Hoàn Nhan Tông Phụ chinh thảo bình định nơi ấy.

71. 七年正月丁巳，遼奚王回離保僭稱帝。甲子，遼平州節度使時立愛降。詔曲赦平州。又詔諳班勃極烈曰：「比遣昂徙諸部民人于嶺東，而昂悖戾，騷動煩擾，致多怨叛。其違命失衆，當置重典。若或有疑，禁錮以待。」庚午，詔中京都統斡論曰：「聞卿撫定人民，各安其業，朕甚嘉之。回離保聚徒逆命，汝宜計畫，無使滋蔓。」壬申，詔招諭回離保。癸酉，以時立愛言招撫諸部。己卯，宋使來議燕京、西京地。庚辰，宜、錦、乾、顯、成、川、豪、懿等州皆降。甲申，詔曰：「諸州部族歸附日淺，民心未寧。今農事將興，可遣分諭典兵之官，無縱軍士動擾人民，以廢農業。」

Năm thứ bảy, tháng giêng, đinh tỵ (31 tháng 1 năm 1123), Hề Vương là Hồi Ly Bảo thuộc Liêu tiếm xưng hoàng đế. Giáp tử (7 tháng 2 năm 1123), Bình Châu Tiết Độ Sứ nhà Liêu là Thời Lập Ái ra hàng. Xuống chiếu ân xá riêng cho Bình Châu, lại chiếu cho Am Ban Bột Cực Liệt rằng: "Gần đây sai Hoàn Nhan Áng dời dân chư bộ đến Lĩnh Đông, mà Án làm trái mệnh, quấy rối sách nhiễu, đến nỗi nhiều bộ chúng oán nộ làm phản. Việc hắn trái mệnh làm mất nhân tâm, nên dùng trọng hình xử trí. Nếu còn có điều nghi ngờ, thì hãy giam hắn lại đợi xem xét. Canh ngọ (13 tháng 2 năm 1123), chiếu cho Trung Kinh Đô Thống Hàn Luận rằng: "Nghe nói khanh vỗ về yên định nhân dân, khiến họ mỗi kẻ an cư lạc nghiệp, trẫm rất lấy làm hài lòng. Hôi Ly Bảo tập hợp dư đảng trái mệnh, khanh nên suy tính, không để thế lực hắn loan tỏa ra." Nhâm thân (15 tháng 2 năm 1123), xuống chiếu chiêu dụ Hồi Ly Bảo. Quý dậu (16 tháng 2 năm 1123), theo  lời của Thời Lập Ái chiêu dụ an ủy chư bộ. Kỷ mảo (22 tháng 2 năm 1123), sứ giả nhà Tống đến bàn nghị lấy đất Yên Kinh và Tây Kinh. Canh thìn (23 tháng 2 năm 1123), các châu Tuyên, Cẩm, Càn, Hiển, Thành, Xuyên, Hào, Ý đều nhất lượt đầu hàng. Giáp thân (27 tháng 2 năm 1123), xuống chiếu rằng: "Các bộ lạc ở các châu quy phục chưa lâu, lòng dân chưa yên. Nay việc làm nông sắp đến, có thể sai phân biệt chiếu chư tướng cầm binh không được để quân sỹ sách nhiễu nhân dân, khiến việc làm nông bị bỏ dở."

72. 二月乙酉朔，命撒八詔諭興中府，降之。遼來州節度使田顥、隰州刺史杜師回、遷州刺史高永福、潤州刺史張成皆降。壬辰，詔諳版勃極烈曰：「郡縣今皆撫定，有逃散未降者，已釋其罪，更宜招諭之。前後起遷戶民，去鄉未久，豈無懷土之心？可令所在有司，深加存恤，毋輒有騷動。衣食不足者，官賑貸之。」癸巳，詔曰：「頃因兵事未息，諸路關津絕其往來。今天下一家，若仍禁之，非所以便民也。自今顯、咸、東京等路往來，聽從其便。其間被虜及鬻身者，並許自贖爲良。」仍令馳驛佈告。興中、宜州復叛。宋使趙良嗣來，請加歲幣以代燕稅，及議畫疆與遣使賀正旦生辰、置榷場交易，並計議西京等事。癸卯，銀朮哥、鐸剌如宋。乙巳，詔都統杲曰：「新附之民有材能者，可錄用之。」戊申，詔平州官與宋使同分割所與燕京六州之地。癸丑，大赦。是月，改平州爲南京，以張覺爲留守。

Tháng hai, ất dậu (28 tháng 2 năm 1123), ngày mùng một, mệnh cho Tát Bát chiêu dụ Hưng Trung Phủ, khiến nơi ấy hàng. Tiết Độ Sứ Lai Châu là Điền Hạo, Thấp Châu Thứ Sử là Đỗ Sư Hồi, Thiên Châu Thứ Sử là Cao Vĩnh Phúc, Nhuận Châu Thứ Sử là Trương Thành thuộc nhà Liêu đều đầu hàng. Nhâm thìn (7 tháng 3 năm 1123), chiếu cho Am Bản Bột Cực Liệt rằng: "Quân huyện nay đều đã an định, có những kẻ còn trốn chạy chưa hàng, đều ân xá tha tội, càng nên chiêu dụ chúng. Trước sau dời đổi hộ dân, rời hương xóm chưa lâu, sao lại không ôm lòng nhớ nhung quê cũ? Có thể lệnh quan lại ở nơi sở tại, ra sức vỗ về cứu giúp thêm, đừng sách nhiễu quấy phá họ. Những kẻ thiếu y áo lương thực, cho quan lại cứu chẩn họ." Quý tỵ (8 tháng 3 năm 1123), xuống chiếu rằng: "Gần đây do việc binh chưa yên, quan ải bến nước của chư lộ bị ngăn trở không đi lại được. Nay thiên hạ quy về một nhà, nếu vẫn cấm đoán việc đi lại, thật không khiến dân sống thuận tiện. Tự nay việc đi lại ở các lộ Hiển, Hàm, Đông Kinh, đều theo sự thuận tiện mà làm. Trong số đó ai bị bắt hay phải bán thân mình, hết thảy đều cho chuộc tiền làm lương dân." Vẫn lệnh dùng ngựa trạm đi bố cáo chiếu chỉ. Hưng Trung và Tuyên Châu lại làm phản. Sứ nhà Tống là Triệu Lương Tự đến, xin tăng thêm tuế tệ (tiền cống mỗi năm) để thay cho thuế ở Yên Kinh, rồi xin vẽ họa đồ cương vực và sai sứ chúng mừng tết nguyên đán và sinh nhật hoàng thượng, đặt giác tràng (tức đặt những nơi chuyên buôn bán giữa hai nước, đời Liêu, Kim, Tống, Nguyên gọi là giác tràng), rồi kế nghị việc Tây Kinh. Quý sửu (18 tháng 3 năm 1123), Ngân Truật Khả, Đạc Lạt đi sứ Tống. Ất tỵ (20 tháng 3 năm 1123), Đô Thống Hoàn Nhan Hạo nói rằng: "Dân mới nội phụ có nhiều kẻ có tài năng, có thể lưu dụng chúng." Mậu thân (23 tháng 3 năm 1123), chiếu cho quan ở Bình Châu cùng với sứ giả nhà Tống phân cắt Yên Kinh sáu châu đưa cho nhà Tống. Quý sửu (28 tháng 3 năm 1123), đại xá. Tháng ấy, đổi Bình Châu làm Nam Kinh, cho Trương Giác làm Lưu Thủ Bình Châu.

73. 三月甲寅朔，將誅昂，以習不失諫，杖之七十，仍拘泰州。戊午，都統杲等言耶律麻哲告余睹、吳十、鐸刺等謀叛，宜早圖之。上召余睹等，從容謂之曰：「朕得天下，皆我君臣同心同德以成大功，固非汝等之力。今聞汝等謀叛，若誠然耶，必須鞍馬甲胄器械之屬，當悉付汝，朕不食言。若再爲我擒，無望免死。欲留事朕，無懷異志，吾不汝疑。」餘睹等皆戰慄不能對。命杖鐸剌七十，餘並釋之。宋使盧益、趙良嗣、馬宏以國書來。

Tháng ba, giáp dần, ngày mùng một (29 tháng 3 năm 1123), lúc sắp giết Hoàn Nhan Áng, vì nghe theo lời can gián của Tập Bất Thất, phạt hắn bảy mươi trượng, vẫn cho bắt giam ở Thái Châu. Mậu ngọ (2 tháng 4 năm 1123), bọn Đô Thống Hạo nói rằng Da Luật Ma Triết báo Dư Đổ, Ngô Thập, Đạc Lạt mưu phản, nên giết chúng sớm. Hoàng thượng cho vời bọn Dư Đổ đến, ung dung nói với chúng rằng: "Trẫm có được thiên hạ, đều do quân vương và quần thần đồng tâm đồng đức để kiến tạo nên đại nghiệp, vốn không dựa vào công cán các ngươi. Nay nghe nói các ngươi mưu phản, nếu quả thật như vậy, thì sẽ yên ngựa giáp khôi khí giới tất cả giáp hết cho ngươi, trẫm không nuốt lời. Nếu lại bị ta bắt, không có cơ hội miễn tội chết. Nếu muốn lưu lại phụng sự trẫm, trong lòng không ôm chí hướng khác, thì trẫm không nghi ngờ ngươi." Bọn Dư Đỗ đều run lên cầm cập không thể đáp. Bèn lệnh phạt gậy Đạc Lạt bảy mươi trượng, đám còn lại đều thả đi. Sứ giả nhà Tống là Lư Ích, Triệu Lương Tự và Mã Hoành cầm chiếu thư đến.

74. 四月丁亥，遣斡魯、宗望襲遼主于陰山。壬辰，復書于宋。師初入燕，遼兵復犯奉聖州，林牙大石壁龍門東二十五里。都統斡魯聞之，遣照立、婁室、馬和尚等率兵討之，生獲大石，悉降其衆。癸巳，詔曰：「自今軍事若皆中覆，不無留滯。應此路事務申都統司，餘皆取決樞密院。」契丹九斤取聚黨興中府作亂，擒之，九斤自殺。命習古乃、婆盧火監護長勝軍，及燕京豪族工匠，由松亭關徙之內地。己亥，次儒州。斡魯、宗望等襲遼權六院司喝離質于白水濼，獲之。其宗屬秦王、許王等十五人降。聞遼主留輜重青塚，以兵萬人往應州，遣照里、背荅、宗望、婁室、銀朮哥等追襲之。宗望追及遼主，決戰，大敗之，獲其子趙王習泥烈及傳國璽。

Tháng tư, đinh hợi (1 tháng 5 năm 1123), sai Hàn Lỗ, Tông Vọng đánh úp Liêu chủ ở núi Âm Sơn. Nhâm thìn (6 tháng 5 năm 1123), lại đưa quốc thư cho Tống. Quân ban đầu vào Yên Kinh, Liêu binh lại phạm vào Phụng Thánh Châu, Lâm Nha là Đại Thạch đắp doanh trại ở phía đông cách Long Môn hai mươi lăm lý. Đô Thống Hàn Lỗ biết được, sai bọn Chiếu Lập, Lâu Thất, Mã Hòa Thượng soái lĩnh binh sỹ tiến thảo hắn, bắt sống Đại Thực, khiến bộ chúng của hắn hàng hết. Quý tỵ (7 tháng 5 năm 1123), xuống chiếu: "Tự nay việc quân nếu đều do triều đình phê chuẩn, thì nhiều việc bị đình trệ. Ưng cho sự vụ ở các lộ báo lên cho Đô Thống Tư, những việc còn lại để Khu Mật Viện quyết định." Người Khiết Đan là Cựu Cân tụ tập đồ đảng ở Hưng Trung Phủ làm loạn, bắt hắn, Cửu Cân tự sát. Lệnh cho Tập Cổ Nãi, Bà Lô Hỏa giám hộ Trường Thắng Quân, cùng hào tộc và nghệ nhân cùng công xưởng ở Yên Kinh, từ Tùng Đình Quan dời chỗ vào trong nội địa. Kỷ Hợi (13 tháng 5 năm 1123), đến Nho Châu. Bọn Hàn Lỗ, Tông Vọng đánh úp Quyền Lục Viện Tư nhà Liêu là Hát Ly Chất ở Bạch Thủy Lạc, bắt hắn. Tông thất là bọn Tần Vương, Hứa Vương cùng mười lăm người hàng. Biết được Lưu chủ lưu xe truy trọng ở Thanh Trủng, lấy binh vạn người đến Ứng Châu, sai bọn Chiếu Lý, Bối Đáp, Tông Vọng, Lâu Thất, Ngân Truật Khả truy đánh úp chúng. Tông Vọng truy kịp Liêu chủ, quyết chiến, đại bại hắn, bắt được con hắn là Triệu Vương Tập Niết Liệt và và viên ngọc tỷ chuyên quốc (vật báu của riêng nhà vua).

75. 五月甲寅，南京留守張覺據城叛。丙寅，次野狐嶺。己巳，次落藜濼。斡魯等以趙王習泥烈、林牙大石、附馬乳奴等來獻，並上所獲國璽。宗雋以所俘遼主子秦王、許王、女奧野等來見。奚路都統撻懶攻速古、啜里、鐵尼所部十三岩，皆平之。又遣奚馬和尚攻下品、達魯古並五院司諸部，執其節度乙列。回離保爲其下所殺。辛巳，詔諭南京官民。

Tháng năm, giáp dần (28 tháng 5 năm 1123), Nam Kinh Lưu Thủ là Trương Giác dựa vào thành trì mã làm phản. Bính dần (9 tháng 6 năm 1123), đến Dã Hồ Lĩnh. Kỷ tỵ (12 tháng 6 năm 1123), đến Lạc Lê Lạc. Bọn Hàn Lỗ đem bọn Triệu Vương Tập Niết Liệt, Lâm Nha Đại Thạch, phò mã Nhũ Nô đến dâng lên, cùng với viên ngọc tỷ dâng cho hoàng thượng. Tông Tuyển đem người con trai của Liêu chủ bắt được là Tàn Vương, Hứa Vương và con gái là Áo Dã đến triều kiến hoàng thượng. Hệ Lộ Đô Thống là Thát Lại công Tốc Cổ, Xuyết Lý, Thiết Ni mười ba động trên núi, đều dẹp yên chúng. Lại sai Hề Mã Hòa Thượng công các bộ Hạ Phẩm, Đạt Lỗ Cổ cùng Ngũ Viện Tư, bắt Tiết D(ộ Sứ của chúng là Ất Liệt. Hồi Ly Bảo bị thuộc hạ giết. Tân tỵ (24 tháng 6 năm 1123), chiếu dụ quan dân Nam Kinh.

76. 六月壬午朔，次鴛鴦濼。是日，闍母敗張覺于營州。丙申，上不豫，將還上京，命移賚勃極烈宗翰爲都統，昊勃極烈昱、迭勃極烈斡魯副之，駐兵雲中，以備邊。己酉，次斡獨山驛，召諳班勃極烈吳乞買。

Tháng sáu, nhâm ngọ, mùng một (25 tháng 6 năm 1123), đến Uyên Ương Lạc. Ngày hôm ấy, Đồ Mẫu đánh bại Trương Giác ở Doanh Châu. Bính thân (9 tháng 7 năm 1123), hoàng thượng trong người không khỏe, sắp quay về Thượng Kinh, mệnh cho Di Lãi Bột Cực Liệt Tông Hàn làm Đô Thống, Hạo Bột Cực Liệt Hoàn Nhan Dục, Điệt Bột Cực Liệt Hàn Lỗ làm phó, đồn binh ở Vân Trung, để phòng bị biên giới. Kỷ dậu (22 tháng 7 năm 1123), đến đầm Hàn Độc Sơn, cho vời Am Ban Bột Cực Liệt Ngô Khất Mãi đến. 

77. 七月辛酉，次牛山。宗翰還軍中。

Tháng bảy, tân dậu (3 tháng 8 năm 1123), đến Ngưu Sơn, Tông Hàn quay về trong quân.

78. 八月辛巳朔，日有食之。乙未，次渾河北。諳班勃極烈吳乞買率宗室百官上謁。戊申，上崩于部堵濼西行宮，年五十六。

Tháng tám, tân tỵ, ngày mùng một (23 tháng 8 năm 1123), có nhật thực. Ất muồi (6 tháng 8 năm 1123), đến phía bắc sông Hồn Hà. Am Ban Bột Cực Liệt Ngô Khất Mãi soái lĩnh tông thất và trăm quan đến yết kiến hoàng thượng. Mậu thân (19 tháng 9 năm 1123), hoàng thượng băng hà ở Đổ Lạc Tây Hành Cung, tuổi năm mươi sáu.

79. 九月癸丑，梓宮至上京。乙卯，葬宮城西南，建寧神殿。丙辰，諳班勃極烈即皇帝位。天會三年三月，上尊諡曰武元皇帝，廟號太祖，立原廟于西京。天會十三年二月辛酉，改葬和陵，立《開天啟祚睿德神功之碑》于燕京城南嘗所駐蹕之地。皇統四年，改和陵曰睿陵。五年十月，增諡應乾興運昭德定功睿神莊孝仁明大聖武元皇帝。貞元三年十一月，改葬于大房山，仍號睿陵。

Tháng chín, quý sửu (24 tháng 9 năm 1123) (1), đưa tử cung (tức quan tài chứa thi thể nhà vua) đến Thượng Kinh. Ất Mão (26 tháng 9 năm 1123), an táng ở tây nam cung thành, điện Kiến Ninh Thần. Bính thìn (27 tháng 9 năm 1123), Am Ban Bột Cực Liệt lên ngôi hoàng đế. Thiên Hội năm thứ ba, tháng ba (6 tháng 4 đến 4 tháng 5 năm 1125), tôn hiệu của Thái Tổ là Vũ Quang Hoàng Đế, miếu hiệu là Thái Tổ, dựng nguyên miếu (tức miếu thờ Thái Tổ) ở Tây Kinh. Thiên Hội năm thứ mười ba, tháng hai, tân dậu, cải táng ở lăng gọi là Hòa Lăng. Năm thứ năm, dựng bia "Khai Thiên Khải Tộ Duệ Đức Thần Công", đặt ở tây nam thành Yên Kinh, là nơi hoàng thượng từng dừng ở đó. Hoàng thống năm thứ tư (6 tháng 2 đến 24 tháng 1 năm 1144), đổi tên Hòa Lăng thành Duệ Lăng. Năm thứ năm, tháng mười, tặng thụy hiệu là Ứng Càn Hưng Vận Chiêu Đế D(ịnh Công Duệ Thần Trang Hiếu Nhân Minh Đại Thánh Vũ Nguyên Hoàng Đế. Trinh Nguyên năm thứ ba, tháng mười một, cải táng ở Đại Phòng Sơn, vẫn lấy tên là Duệ Lăng.

(1) Tính từ ngày nay thì đây là năm Thiên Hội thứ nhất triều Kim Thái Tông, không còn là triều Kim Thái Tổ nữa.

80. 贊曰：太祖英謨睿略，豁達大度，知人善任，人樂爲用。世祖陰有取遼之志，是以兄弟相授，傳及康宗，遂及太祖。臨終以太祖屬穆宗，其素志蓋如是也。初定東京，即除去遼法，減省租稅，用本國制度。遼主播越，宋納歲幣，以幽、薊、武、朔等州與宋，而置南京于平州。宋人終不能守燕、代，卒之遼主見獲，宋主被執。雖功成于天會間，而規摹運爲賓自此始。金有天下百十有九年，太祖數年之間算無遺策，兵無留行，底定大業，傳之子孫。鳴呼，雄哉！

Tán thán rằng: Thái Tổ đa mưu túc trí, khoáng đạt đại độ, hiểu người giỏi cất nhắc, người người ai cũng vui để được dùng. Thế Tổ âm thầm có chí muốn đoạt lấy Liêu. Đó là vì sao huynh đệ giúp đỡ lẫn nhau, truyền đến đời Khang Tông, thì gặp Thái Tổ. Lúc lâm chung cho Thái Tổ theo thờ Mục Tông, chí hướng của Thế Tổ có lẽ vốn là như thế. Lúc vừa định Đông Kinh, lập tức trừ bỏ luật pháp nhà Liêu, tinh giảm tô thuế, áp dụng chế độ bổn quốc. Liêu chủ lưu vong, nhà Tống nạp tuế tuệ, lấy các châu U, Kế, Vũ, Sóc giao cho Tống, lại đặt Nam Kinh ở Bình Châu. Người Tống rốt cục không thể thủ Yên Kinh, Đại, rốt cục Liêu Chủ bị bắt, Tống chủ cũng bị bắt. Tuy thành công gặt hái ở giữa năm Thiên Hội, nhưng vận may đại nghiệp khởi đầu từ thời Thái Tổ. Kim có được thiên hạ một trăm chín mươi năm, Thái Tổ trị vị mấy năm chưa từng ra thất sách, quân đội chưa từng bị đình trệ, bình định đại nghiệp, truyền cho con cháu. Ôi! thật là hùng dũng thay.